نگرش انتقادی از درون به اصلاح طلبی در جمهوری اسلامی ایران؛ درس هایی برای مصالحه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

2 عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نیشابور

چکیده

نزدیک به دو دهه پس از انقلاب اسلامی ایران، گروهی از نخبگان، با جهت گیری به سمت دموکراتیزاسیون نظام سیاسی حاکم، تلاش و تکاپوی های نظری و عملی خود را آغاز کردند. این نخبگان و اندیشه ی آنها به نام «اصلاح طلبان» و «اصلاحات» مشهور و سبب تحول مهمی در تاریخ سیاسی و اجتماعی جمهوری اسلامی شدند؛ اما تحقق اهداف آنها با چالش مواجه شد. ناکامی در اصلاحات و «گذار به دموکراسی»، نخبگانی را که به نحوی شگرف، قدرت سیاسی را بدست آورده بودند، از دایره ی آن خارج کرد. هدف اصلی این مقاله، نقد و بررسی عملکرد جریان اصلاح طلب در ساختار جمهوری اسلامی ایران، با نگاهی درونی است و در این راستا، از روش و ابزار مصاحبه با برخی از دولتمردان و متفکران اصلاح طلب و یا نزدیک به آنها (نمونه گیری هدفمند)، استفاده شده است. بر این اساس، با توجه به ماهیت موضوع، از نظریات گذار به دموکراسی در چارچوب نظرات نخبه گرایانه ی اودانل[1] و اشمیتر[2] برای تحلیل و تبیین، بهره گرفته و نیز بر مشی تعاملی و مصالحه جویانه، تأکید شده است. بر اساس یافته های پژوهش، اصلاح طلبان نتوانستند انسجام و مشی واقع گرایانه و میانه روی را حفظ نموده و تعامل مناسبی با مخالفان اصلاحات و نیز بدنه ی اجتماعی خود برقرار کنند؛ لذا به دنبال عدم توفیق در اجماع و مصالحه، که در واقع به معنای ناکامی های سیاسی آنها بود، به تدریج اعتماد جامعه را نیز از دست داده و دچار افول اجتماعی شدند. مجموعه ی این حوادث، به خشونت و بی ثباتی سیاسی- اجتماعی، خروج گسترده ی اصلاح طلبان از دایره ی قدرت و نیز  بسته شدن بیش از پیش فضای سیاسی و اجتماعی انجامید و روندهای سیاسی دست کم تا سال 1392، به سوی عکس اهداف اصلاح طلبی، جریان یافت.




[1] Guillermo O’ Donnell


[2] Philippe C. Schmitter

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical View from Inside to Reformism in the Islamic Republic of Iran: lessons for compromise

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Maghsoodi 1
  • Ahoora Rahbar 2
چکیده [English]

 Almost two decades after the triumph of the Islamic Revolution of Iran, a group of elites who adopted a democratic orientation towards the ruling political system, started their theoretical and practical attempts. These elites known as reformists and their thought known as reformism caused an important development in the sociopolitical history of the Islamic Republic but the realization of their goals was challenged. Frustration in reforms and transition to democracy marginalized these elites who had gained political power in a tremendous way. The main aim of this article is to criticize and examine from inside the performance of reformist current in the structure of the Islamic Republic of Iran. In this direction, the authors have used the method of interview with some reformist statesmen and thinkers. On this basis, given the nature of the subject, the author has used the theories of transition to democracy within the elitist theories of O'Donnell and Schmitter for analyzing and explaining the case and the strategy of interaction and compromise. The findings show that the reformists could not maintain the realistic and moderate path and could not establish a suitable interaction with the opponents and social body, therefore after frustration in consensus and compromise gradually lost the social trust and faced social decline. these events culminated in violence and sociopolitical instability, widespread outgoing of reformists from power circle and the closure of social and political sphere, at least until 2013, which was against the reformist goals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • reformism
  • critical view
  • transition to democracy
  • elites
  • compromise
  • Islamic Republic of Iran
1. برخی از مصاحبه شوندگان، کسانی چون، عبدالواحد موسوی لاری، الهه کولایی، هادی خانیکی، محمدجواد حق شناس، محمدجواد غلامرضا کاشی، رضا جلالی، سید علی محمودی، مهدی خاکی فیروز، احمد موثقی و مجتبی مقصودی بوده اند.
2. موسوی لاری در مصاحبه اختصاصی با نگارنده: «آنچه در عرصه ی عمل و اجرا بود، اصلاح رویه ها بود. اما اصلاح رویه ها بدون اصلاح باورها و برداشتها امکان پذیر نبود. پس دولت اصلاحات که تکثر در عرصه ی جامعه و مشارکت پذیری را اساس کار خود قرار داده بود، در حوزه ی اجرا به تغییر در رفتارها، پاره ای از روشها و منشهای اجرایی می اندیشید و در حوزه ی اندیشه، تابلوی دولت اصلاحات، مردم سالاری یا مشارکت مردم بود. پس این دولت، طرفدار شکل گیری احزاب و فعال بودن مطبوعات آزاد و تجمعات مردمی آزاد بود.»؛ عبدالواحد موسوی لاری (1390)،  مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 13 دی ماه.
3. حسین بشیریه (1387)،  گذار به دموکراسی؛ مباحث نظری، چاپ سوم، تهران: نگاه معاصر، صص 90-89.
4.  همان منبع، 14-8.
5. در سال 1986 با انتشار کتاب "گذار از حاکمیت اقتدارگرا" زیر نظر گیولرمو اودانل، فیلیپ اشمیتر و لارنس وایتهد در چهار جلد، اثر و نظریات مهمی در زمینه ی گذار به دموکراسی پس از نظریات راستو، پدید آمد. جلد چهارم این مجموعه، از جمله مهمترین آثار در باب گذار به دموکراسی است؛
O’ Donnell, Guillermo, Schmitter, Philippe C., 1986, Transition from Authoritarian  Rule, vol.4: Tentative conclusions about uncertain democracies. Baltimore, MD: John Hopkins University press.
6. شادی حمید (1389)، «مصر، خانه ای با پنجره های بسته»، روزنامه شرق، شماره ی 1150، ، ص 6.
7. دوره ی میانی برابر با حد فاصل میان ایجاد گسست در رژیم اقتدارگرا تا برگزاری انتخابات آزاد ست.
8. مصطفی تاج زاده (1387)، «اصلاحات دموکراتیک؛ جامعه محور یا حکومتی»، مجله آیین، شماره ی 17 و 18، دوره ی آذر و دی، صص 47-46.
9. همان منبع، صص 51-49.
10. هادی خانیکی (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 19 دی ماه.
11. مهدی خاکی فیروز (1380)، کارنامه خاتمی، تهران: ندای امروز، صص 50.
12. سعید حجاریان (1384)، «مشروطیت، سلطانیسم و مشروعیت»، روز آنلاین، 9 شهریور.
13. محمدعلی کدیور به نقل از اودانل و اشمیتر ( 1386)، گذار به دموکراسی ملاحظات نظری و مفهومی، تهران: گام نو، صص 66-65.
14. کالین مورفی (1389)، «نظریه اخلاقی مصالحه به مشارکتی بودن مصالحه تأکید دارد»، خبرگزاری مهر، آذر ماه؛
15. اصلاح طلبی و «مبارزه مصلحانه» طرفدار بقاست. اصلاح طلب نمی خواهد که ماشین دولت را تخریب کند و به قول معروف، «ساختارشکنی» کند. همچنین، حفظ حیات مصلحان جامعه و نیز توده مردم برای نیروی اصلاح طلب بسیار مهم است؛ مشی ای که چنان که گفته شد، «مرگ اندیش » نیست. چون بنا دارد که باقی بماند و آهسته و پیوسته رود و زمین گیر نشود؛  لذا کار مخفی را نفی کرده و در دایره ممکنات حرکت می کند. اصولا سیاست در مبارزه مصلحانه، یعنی: «هنر حرکت در دایره ممکنات». نیروی اصلاح طلب اینکه آلام مردم را زیاد کند و دردی را بر دردهایشان بگذارد نمی پسندد. حرکت مصلحانه اساسا با آنکه برایش دموکراسی مهم است؛ اما ممکن است در مقاطعی به خاطر رفع آلام مردم، دست از طرح شعارش به صورت موقت بردارد و خواست عمومی و فوری مردم را بر شعار و آرمان خویش، اولویت دهد؛ نظیر آنچه دو سال قبل، در انتخابات ریاست جمهوری رخ داد؛ سعید حجاریان (1394)، «ضرورت رد مبارزه مصلحانه و رد تئوری فنا»، 16 تیر ماه؛
http://article.irna.ir/fa/c1_388/%D8
16. احمد موثقی (1385)، نوسازی و اصلاحات در ایران؛ از اندیشه تا عمل، تهران: قومس، صص 305- 304.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
منابع
بشیریه، حسین (1387)،  گذار به دموکراسی؛ مباحث نظری، چاپ سوم، تهران: نگاه معاصر.
تاج زاده، مصطفی (1387)، «اصلاحات دموکراتیک؛ جامعه محور یا حکومتی»،  مجله آیین، شماره ی 17 و 18، دوره ی آذر و دی، صص 47-46.
حجاریان، سعید (1384)، «مشروطیت، سلطانیسم و مشروعیت»، 09/06/1384:
حجاریان، سعید (1394)، «ضرورت رد مبارزه مصلحانه و رد تئوری فنا»، 16 تیر ماه؛
http://article.irna.ir/fa/c1_388/%D8
 
حق شناس، محمد جواد (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 29 دی ماه.
حمید، شادی (1379)، «مصر، خانه ای با پنجره های بسته»، روزنامه شرق، شماره ی 1150.
خاکی فیروز، مهدی (1380)، کارنامه خاتمی، تهران: ندای امروز.
خاکی فیروز، مهدی (1391)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 22 خراد ماه.
خانیکی، هادی (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 19 دی ماه.
روزنامه اطلاعات، شماره ی 23632، 31 اردیبهشت 1385.
روزنامه ایران (ویژه نامه ی پایان دوره ی ریاست جمهوری سید محمد خاتمی، سال یازدهم، شماره ی 3209، 11 مرداد 1384. 
روزنامه جوان، سال هشتم، شماره 2267، 22  اسفند 1385.
روزنامه سلام، سال ششم، شماره 1680، 5 فروردین 1376.
روزنامه سلام ، سال ششم، شماره 1722، 29 اردیبهشت 1376. 
روزنامه سلام ، سال ششم، شماره 1723، 30 اردیبهشت 1376.
روزنامه سلام ، سال ششم، شماره 1724، 31 اردیبهشت 1376.
روزنامه شرق، سال سوم، شماره 768، 3 خرداد 1385. 
روزنامه کارگزاران، سال اول، شماره 23،  3 خرداد 1385.
روزنامه هم میهن، 7 خرداد 1386.
سلیمی، حسین (1384)، کالبدشکافی ذهنیت اصلاح گرایان، تهران: گام نو.
سلیمی، حسین (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 13 آذرماه.
غلامرضا کاشی، محمدجواد (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 22 آذرماه.
غنی، مهدی و محمدی، نرگس (1380)، اصلاحات هم استراتژی هم تاکتیک: مجموعه سخنرانی های ایراد شده در جامعه زنان انقلاب اسلامی، تهران: سرایی.
قوچانی، محمد، (1381)، برادر بزرگتر مرده؛ جنبش اصلاحات در احتضار، تهران: نقش و نگار.
کدیور، محمد علی ( 1386)، گذار به دموکراسی ملاحظات نظری و مفهومی، تهران: گام نو.
کولایی،‌ الهه (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 19 بهمن ماه.
محمودی، سید علی (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 11 دی ماه.
مشایخی، مهرداد (1385)، «سرگردانی میان نظام و جنبش: بن بست اصلاح طلبان حکومتی» در: آیین، شماره ی 3، اردیبهشت ماه.
موثقی، احمد (1385)، نوسازی و اصلاحات در ایران؛ از اندیشه تا عمل، تهران: قومس.
موثقی، احمد (1391)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 28 خرداد ماه.
مورفی، کالین (1389)، «نظریه اخلاقی مصالحه به مشارکتی بودن مصالحه تأکید دارد»، خبرگزاری مهر، آذر ماه؛
http://www.mehrnews.com/news/1209209/%
موسوی لاری، عبدالواحد (1390)، مصاحبه ی اختصاصی با نگارنده، 13 دی ماه.
 
O’ Donnell, Guillermo, Schmitter, Philippe C. and Laurence Whitehead,., 1986, Transition from Authoritarian  Rule, vol 1: Southern Europe . Baltimore, MD: John Hopkins University press.
O’ Donnell, Guillermo, Schmitter, Philippe C. and Laurence Whitehead,., 1986, Transition from Authoritarian  Rule, vol 2: Latin America . Baltimore, MD: John Hopkins University press.
O’ Donnell, Guillermo, Schmitter, Philippe C. and Laurence Whitehead,., 1986, Transition from Authoritarian  Rule, vol 3: Comparative Perspectives. Baltimore, MD: John Hopkins University press.
O’ Donnell, Guillermo, Schmitter, Philippe C., 1986, Transition from Authoritarian  Rule, vol.4: Tentative conclusions about uncertain democracies. Baltimore, MD: John Hopkins University press.
Przeworski, Adam, 1986, “Some problems  in the study  of the  transitism  to  democracy”  in Guillermo  O’ Donnell  et al  (eds.) Transitions  from  Authoritarian  Rule:  Comparative  Perspectives. John Hopkins University  Press.
Przeworski, Adam, 2000, Democracy and Development:  political institutions and well-being in the world, 1950-1990. Cambridge university press.
Rawls, John, 2000, A Theory Of Justice, Delhi: Universal.
Rubin, Michael, 2002,Khatami and the Myth of Reform in Iran, in: www. michaelrubin. Org.
 
Rustow, Dankwart A., 1970, Transitions  to democracy: Toward  a  dynamic  model, Comparative  politics. 2(3).
Terry, Karl,  and  Schmitter,  Philippe, 1991, “Modes of  transition in  Latin America, Southern  and  Eastern  Europe”,  International  social  science  Journal, vol. 128.