نهادهای اقتصادی دربار و حامی پروری در رژیم پهلوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران،تهران.ایران

چکیده

این مقاله با تحلیل رژیم پهلوی به عنوان یک دولت نئوپاتریمونیال می کوشد نهادهای اقتصادی دربار را به عنوان یکی از ارکان پنهان این رژیم مورد بررسی قرار دهد. مقاله در پی پاسخ به دوسوال است: 1-روند شکل گیری و تحول فعالیت های اقتصادی دربار چه بوده است؟ 2- چه دلایلی باعث شکل گیری و تداوم فرایند ثروت اندوزی شخصی از سوی دربار شده است؟در این راستا، به اتکای منابع دست اول،ابتدا تکوین و تحول نهادهای اقتصادی دربار پهلوی شامل اداره املاک اختصاصی پهلوی، سازمان املاک و مستغلات پهلوی و نهایتاً مهم ترین و بزرگترین آنها یعنی بنیاد پهلوی مورد بررسی قرار گرفته اند.در تحلیل دلیل شکل گیری این نهادها، یافته های مقاله نشان می دهد گرچه نقش مولفه های روانشناختی دو پادشاه پهلوی در گرایش به سوی ثروت اندوزی شخصی را نمی توان نادیده گرفت؛ اما مهم ترین دلایل شکل گیری فرایند ثروت اندوزی شخصی و تاسیس سازمانهای اقتصادی از سوی دربار پهلوی دو مسئله بوده است:1-تامین منابع مالی مورد نیاز برای تحقق سازوکارهای حامی پرورانه از سوی دربار 2-ایجاد پایگاه مالی مستقل از دولت برای دربار جهت بهره برداری در مواقع بحرانی. مقاله معتقد است که بدون توجه به چنین نهادهایی و کارکردهای کلیدی آنها ؛ درک ماهیت رژیم پهلوی و نحوه نقش‌آفرینی دربار در مرکزیت سیاست ایران در آن دوران ممکن نخواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Economic Institutions of the Royal Court and Clientelism in the Pahlavi Regime

نویسنده [English]

  • Mahdi Atrian 2
2 Department of political science, Faculty of law and political science, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

This paper seeks to examine the economic institutions of the Pahlavi court as one of the hidden pillars of the Pahlavi regime by analyzing it as a neo-patrimonial regime. The paper seeks to answer two questions: 1. What was the process of formation and development of economic activities of The Royal court ? 2. What causes the formation and continuation of the process of personal wealth accumulation by the court?To this end, the evolvement and development of the Pahlavi court's economic institutions, namely the Royal Landed Properties Department, the Organization of Pahlavi Real Properties and most importantly the Pahlavi Foundation, were examined using first-hand sources. Based on the analysis of the reasons for the formation of these institutions, findings of the research show that although the psychological tendencies of two Pahlavi monarchs for personal wealth accumulation cannot be ignored, the most important reasons for these tendencies were twofold: 1. providing the necessary funds for operating various clientelistic mechanisms by the court, and 2. establishing a financial basis for the court to be used in times of crisis independently from the state. The paper argues that without due regard to such institutions and their key functions, understanding the nature of the Pahlavi regime and the role of the royal court at the center of Iranian politics at the time will not be possible.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Neopatrimonialism
  • Pahlavi Regime
  • Wealth Accumulation
  • Clientelism
  • Pahlavi Foundation
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی («م­پ­س»):پرونده کلاسه 155289، 32-33-0-148، 10-17-106 تا 3-17-106)،  پرونده کلاسه 17-106 و1250-2260، پرونده سرلشکر مزین و سند دربار شاهنشاهی مورخ 8/7/49
موسسه مطالعات تاریخ معاصر(م­م­ت­م): اسناد شماره 0-97-2-151-خ، 0-3714-0-0-ب،
کتابخانه مجلس شورای اسلامی: اسناد 12/0/183/24 و 14/8/2537
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی دوره های 13و 15
آبراهامیان،یرواند(1389).ایران بین دو انقلاب.ترجمه احمد گل­محمدی و محمدابراهیم فتاحی.تهران.نی
آزاد،حمید(1396).تحلیل انتقادی کارنامه بنیاد پهلوی.پایان­نامه دکتری رشته تاریخ، دانشگاه­تهران
آزاد،حمید و داریوش­رحمانیان(1397)بررسی کارکرد اقتصادی بنیاد پهلوی.فصلنامه تاریخ اسلام و ایران.سال28.شماره39.پیاپی129
ابتهاج،ابوالحسن(1371)خاطرات ابولحسن ابتهاج.جلد اول.تهران.انتشارات علمی
باریر،جولیان(1363). اقتصاد ایران1900-1970، تهران:سازمان­برنامه­و بودجه
بنیاد پهلوی،(1346)کارنامه بنیاد پهلوی.بی­نا،بی­جا
برنم،پیتر و همکاران(1396)روش تحقیق در علوم­سیاسی.ترجمه میترا راه­نجات.تهران.وزارت­امور­خارجه
بلیکی،نورمن(1384)طراحی پژوهش­های اجتماعی.ترجمه حسن چاووشیان.تهران.نی
پهلوی،محمدرضا(1345).انقلاب سفید.تهران، کتابخانه­سلطنتی
ترکمان،محمد(1374)­نگاهی­به­اموال­منقول­و­غیرمنقول­رضاشاه.فصلنامه تاریخ معاصر ایران.کتاب هفتم. تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی
ثابتی، پرویز(1390)در دامگه حادثه. لس­آنجلس،شرکت­کتاب
جهانشاهی،غلامحسین(1989)برنامه خاطرات شفاهی بنیاد مطالعات ایران
درخشانی،علی­اکبر(1386)خاطرات سرتیپ علی­اکبر درخشانی،تهران،صفحه­سفید
زونیس،ماروین(1387)روان­شناسی­نخبگان­سیاسی­در ایران،ترجمه­صالحی­و دیگران.تهران،چاپخش
نیازمند،رضا(1397)تکنوکراسی و سیاستگذاری اقتصادی در ایران  به روایت رضا نیازمند.به کوشش علی اصغر سعیدی. تهران، لوح فکر
شریف­امامی،جعفر(1982)پروژه تاریخ شفاهی هاروارد؛حبیب لاجوردی
شهابی،هوشنگ و خوان لینز(1380)نظام‌های­سلطانی،ترجمه­منوچهر صبوری،تهران،شیرازه
علم،امیراسداله(1395).یادداشتهای علم.تهران،انتشارات معین:هفت­جلد
عبده،جلال(1368)چهل­سال در صحنه.دو جلد.تهران،رسا
عظیمی،فخرالدین(1372)بحران­دموکراسی در ایران،ترجمه هوشنگ­مهدوی و بیژن نوذری،تهران،پیکان
عظیمی،فخرالدین(1389)حاکمیت ملی و دشمنان آن:پژوهشی در کارنامه مخالفان بومی و بیگانه مصدق.تهران.نگاره­آفتاب
فرمانفرمائیان،ستاره(1395)دختر ایران.تهران،نشر سمیر
فوران،جان(1380).مقاومت­شکننده:تاریخ تحولات سیاسی­و اجتماعی ایران.ترجمه­احمد تدین.تهران.رسا.
قانون انحلال­بنگاه­خالصجات،سایت­مرکز پژوهشهای­مجلس(http://rc.majlis.ir/fa/law/show/96092)
کاتوزیان،همایون(1380)رژیم پهلوی در ایران.در:هوشنگ شهابی و خوان لینز.نظام های سلطانی.تهران.شیرازه
کاظمی، حجت (1397)نوسازی نهادی در پادشاهی های سنتی و شکل گیری رژیم نئوپاتریمونیال:تجربه دولت پهلوی اول، فصلنامه سیاست ، دوره 48 ، شماره 2
گراهام،رابرت(1358)ایران:سراب قدرت.تهران، سحاب­کتاب
گرگانی،سپهر(1394).تاریخ­املاک­اختصاصی­رضاشاه در گرگان.تهران،پردیس دانش
لمبتون،آن(1363)سیری­در تاریخ­ایران بعد از اسلام.ترجمه یعقوب­آژند.تهران.امیرکبیر
متی،رودی(1393)ایران در بحران:زوال­صفویه و سقوط اصفهان.ترجمه حسن افشار.تهران.مرکز
مجد،محمدقلی(1395)رضاشاه و بریتانیا.ترجمه مصطفی امیری.تهران،موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
مکی،حسین(1374)تاریخ بیست­ساله­ایران.تهران،انتشارات علمی
مکی،حسین.(1376)کودتای1299،دولت مصدق،نفت­و تاریخ.فصلنامه تاریخ­معاصر ایران شماره1، بهار.
میرزاصالح،غلامحسین(1372)رضاشاه:خاطرات سلیمان بهبودی.تهران،طرح نو
میلانی،عباس(1394).نگاهی به شاه.تورنتو، پرشین سیرکل
نجاتی،غلامرضا(1378)مصدق:سالهای مبارزه و مقاومت.تهران.رسا
وبر،ماکس(1393)اقتصاد و جامعه.ترجمه عباس منوچهری و همکاران.تهران.سمت.
-Azimi ,Fakhreddin(2009) Quest for democracy in Iran: a century of struggle against authoritarian rule. Harvard University Press
- Bananai ,Amin(1961).The Modernization of Iran, 1921-1941. Stanford University
-Bratton,Michael and Nicolas van de Walle(1994)."Neopatrimonial Regimes and Post Colonial Transitions in Africa", World Politics, Vol. 46, No. 4,
-Curtis ,Michael (2009) Orientalism and Islam: European Thinkers on Oriental Despotism in the Middle East and India. Cambridge University Press
-Eisenstadt,S N(1973) Traditional Patrimonialism and Modern Neopatrimonialism. Beverly Hills: Sage Publications.
-Linz ,Juan J and Alfred Stepan(1996) Problems of democratic transition and consolidation. Johns Hopkins University Press
-Mann ,Michael (1992) States, War, and Capitalism: Studies in Political Sociology. Blackwell
-Mann ,Michael (1986) The Sources of Social Power. Volume 1. A History of Power from the Beginning to AD 1760. Cambridge University Press
-Roth,Guenther(1968) Personal Rulership, Patrimonialism, and Empire-Building in the New States.World Politics,Vol. 20, No. 2,Jan
-Sandbrook,Richard(1985)The Politics of Africa’s Economic Stagnation. Cambridge
-Theobald,Robin(1982). "Patrimonialism." World Politics, Vol. 34, No. 4, July,
-Therkildsen,Ole(2005).Understanding Public Management through Neopatrimonialism:A Paradigm for all African Seasons?, In: Engel, Ulf; Olsen, Gorm Rye,(eds.),The African Exception.London:Ashgate.