پژوهشنامه علوم سیاسی

تعلیق مشروطیت/ برتری استثناء برآمدنِ دولت مطلقه‌ی پهلوی

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

4 استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با وقوع انقلاب مشروطه و تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی، گمان می‌شد که دولت و حکومت در ایران «کنستیتوسیونل» گردد؛ ولی، دشواره‌ی بنیادین سیاست ایران معاصر یعنی مشروطه‌سازی قدرت همچنان لاینحل باقی ماند و باتوجه به بقای درون‌مایه‌های اندیشگی، به‌سمت وضعیت استثناء و تعلیق مشروطیت سوق پیدا کرد؛ تا جایی که گروهی از متفکران و سیاست‌مداران اعلام کردند که جهت رسیدن به اهداف مختلف و وضعیت‌های استثنایی ایجادشده، چاره‌ای جز پذیرش حکومت «استبداد منور» و مشت آهنین و دولت مطلقه‌ی مرکزی، نیست. درواقع، سازوکار‌های دموکراتیک، با حاکم‌شدن «وضعیت استثناء» به‌حاشیه رفت و دچار «تعلیق» شد. بنابراین امکان و یا امتناع مشروطه‌سازی در تاریخ معاصر ایران به یک پرسمان اساسی تبدیل شد. پژوهشگران برای پژوهشِ پرسمان، از دستگاه مفهومی «وضعیت استثنا» به‌منظور واکاوی دشواره‌ی «تعلیقِ مشروطیت» در تاریخ اندیشه سیاسی ایران بهره گرفته و قصد دارند به این پرسش بنیادین پاسخ دهند که چه مؤلّفه‌های اندیشه‌ای، سبب‌ساز تعلیق مشروطیت و چیرگی وضعیت استثناء، در دوران پایانِ قاجار و عصر سلطنت پهلوی اول گردید. در پاسخ به سوال پژوهش، این فرضیه مطرح است که در سال‌های مذکور، حضور درون‌مایه‌های اندیشگانی اعم از اندیشه‌ی شاهی‌آرمانی، سلطنت‌گرایی، حکومت یک‌نفره، استبداد شاهی، جهان‌بینی خیمه‌ای/مسقف، رابطه‌ی اطاعت بین رعیت و فرمانروا، مشروطه‌سازیِ قدرت سیاسی را به‌تعلیق کشاند و استثناء را بر قاعده چیرگی بخشید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

تعلیق مشروطیت/ برتری استثناء برآمدنِ دولت مطلقه‌ی پهلوی

نویسندگان [English]

  • Alireza Sahraie 1
  • Mohsen Khalili 2
  • Mortaza Manshadi 3
  • Rouhollah Eslami 4

1 Ph.D. Candidate of Political Science (Iranian Politics), Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

2 Professor, Department of Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

3 Associate Professor, Department of Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

4 Assistant Professor, Department of Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

چکیده [English]

با وقوع انقلاب مشروطه و تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی، گمان می‌شد که دولت و حکومت در ایران «کنستیتوسیونل» گردد؛ ولی، دشواره‌ی بنیادین سیاست ایران معاصر یعنی مشروطه‌سازی قدرت همچنان لاینحل باقی ماند و باتوجه به بقای درون‌مایه‌های اندیشگی، به‌سمت وضعیت استثناء و تعلیق مشروطیت سوق پیدا کرد؛ تا جایی که گروهی از متفکران و سیاست‌مداران اعلام کردند که جهت رسیدن به اهداف مختلف و وضعیت‌های استثنایی ایجادشده، چاره‌ای جز پذیرش حکومت «استبداد منور» و مشت آهنین و دولت مطلقه‌ی مرکزی، نیست. درواقع، سازوکار‌های دموکراتیک، با حاکم‌شدن «وضعیت استثناء» به‌حاشیه رفت و دچار «تعلیق» شد. بنابراین امکان و یا امتناع مشروطه‌سازی در تاریخ معاصر ایران به یک پرسمان اساسی تبدیل شد. پژوهشگران برای پژوهشِ پرسمان، از دستگاه مفهومی «وضعیت استثنا» به‌منظور واکاوی دشواره‌ی «تعلیقِ مشروطیت» در تاریخ اندیشه سیاسی ایران بهره گرفته و قصد دارند به این پرسش بنیادین پاسخ دهند که چه مؤلّفه‌های اندیشه‌ای، سبب‌ساز تعلیق مشروطیت و چیرگی وضعیت استثناء، در دوران پایانِ قاجار و عصر سلطنت پهلوی اول گردید. در پاسخ به سوال پژوهش، این فرضیه مطرح است که در سال‌های مذکور، حضور درون‌مایه‌های اندیشگانی اعم از اندیشه‌ی شاهی‌آرمانی، سلطنت‌گرایی، حکومت یک‌نفره، استبداد شاهی، جهان‌بینی خیمه‌ای/مسقف، رابطه‌ی اطاعت بین رعیت و فرمانروا، مشروطه‌سازیِ قدرت سیاسی را به‌تعلیق کشاند و استثناء را بر قاعده چیرگی بخشید.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ایران
  • مشروطیت
  • دولت
  • وضعیت استثناء
  • تعلیق
آبادیان، حسین. (1388). مفاهیم قدیم و اندیشه جدید. تهران: کویر.

آبراهامیان، یرواند. (1377). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشرنی.

آجودانی، ماشاالله. (1379). مشروطه ایرانی. تهران: اختران.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1357). مقالات. به کوشش باقر مومنی. تهران: نشر آوا.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (2016). مکتوبات کمال‌الدوله. به اهتمام علی‌اصغر حقدار. بی‌جا:نشر باشگاه ادبیات.

آدمیت، فریدون. (1387). ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران. تهران: گستره.

آدمیت، فریدون. (1388). فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران. تهران: گستره.

آدمیت، فریدون. (1392). اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار. چاپ چهارم. تهران: خوارزمی.

آدمیت، فریدون. (1349). اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: خوارزمی.

آفاری، ژانت. (1379). انقلاب مشروطه ایران. ترجمه رضا رضایی. تهران: بیستون.

آگامبن، جورجو. (1395). وضعیت استثنایی. ترجمه پویا ایمانی. تهران: نشر نی.

آل سیدغفور، محسن. (1394). سنت اسلام نواندیش در ایران معاصر. تهران: رخداد نو.

احمدوند، شجاع و روح اله اسلامی. (1396). اندیشه سیاسی در ایران باستان. تهران: سمت.

اشرف‌نظری، علی‌. (1390). مدرنیته وهویت سیاسی درایران. تهران: میزان.

اکبری، محمدعلی. (1384). تبارشناسی هویت جدید ایرانی در دوره قاجاریه و پهلوی اول. تهران: علمی و فرهنگی.

اکبری یاسوج، سید حامد و علی‌اکبر گرجی ازندریانی. (1396).«واکاوی تاریخی نظریه تعدیل قدرت در کشاکش مطلقه‌گرایی و مشروطه‌خواهی»، تاریخ ایران. دوره10. شماره3. زمستان. صص170-153.

باربیه، موریس. (1383). مدرنیته سیاسی. ترجمه عبدالوهاب احمدی. تهران:آگه.

بشیریه، حسین (1381) دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران، تهران: نگاه معاصر.

--------- (1380) موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران: گام نو.

بنیامین، والتر. (1389). عروسک و کوتوله: مقالاتی در باب فلسفه‌ی زبان و فلسفه تاریخ،ترجمه مراد فرهادپور و امید مهرگان. تهران: گام نو.

بهار، محمدتقی. (1379). تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران. تهران: امیرکبیر.

بهنام، جمشید (1379). «دولت-ملت، هویت فردی و تجدد». ایران‌نامه. ش72. پاییز.

بیگدلو، رضا. (1380). باستان‌گرایی در تاریخ معاصر ایران. تهران: مرکز.

پرن، داود و شجاع احمدوند. (1397). «فقدان نزاع تاریخی و شکست مشروطیت در ایران»، دولت‌پژوهی، سال چهارم، شماره14، تابستان، صص147-103.

حائری، عبدالهادی (1358) تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: امیرکبیر.

حسن‌زاده، اسماعیل و منیژه صدری. (1394). «چرخش گفتمانی و خوانش‌های ایرانی قیام خیابانی». تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، سال25.شماره16.پاییزوزمستان.

حسینی بهشتی، سیدعلیرضا، ساناز ملکی و مجید اکبری (1393). «منطق استثناء در فلسفه سیاسی کارل اشمیت». جستارهای فلسفی.شماره26.پاییزوزمستان. صص102-65.

خنجی، فضل الله روزبهان. (1384) تاریخ عالم آرای امینی، به تصحیح محمداکبر عتیق، تهران: میراث مکتوب.

دلیر، نیره. (1393).«فرهنگ سیاسی و مبانی نظری پادشاهی وسلطنت»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال پنجم، شماره بیستم، تابستان، صص59-39.

رجایی، فرهنگ. (1372). معرکه جهان‌بینی‌ها. تهران: احیاء کتاب.

رستم‌وندی، تقی. (1392).  اندیشه ایرانشهری دراندیشه اسلامی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

زرگری‌نژاد، غلامحسین. (1374). هیجده رساله دربارۀ مشروطیت. تهران: نشرتاریخ ایران.

ژوبر، آمده (1347) مسافرت در ایران و ارمنستان، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

شجیعی، زهرا. (1372). نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی. 4جلد. تهران: سخن.

ضیاء ابراهیمی، رضا. (1396). پیدایش ناسیونالیسم ایرانی (نژاد و سیاست بی‌‎جاسازی). ترجمه حسن افشار. تهران: مرکز.

طباطبایی، جواد. (1380). دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران: نگاه معاصر.

طباطبایی، جواد. (1386). مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. چاپ دوم. تبریز: ستوده.

طباطبایی، جواد. (1392). نظریه حکومت قانون در ایران؛ مبانی نظریه مشروطه خواهی. تهران: مینوی خرد.

ظهیرالدوله، علی. (1351). خاطرات و اسناد ظهیرالدوله. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: کتاب‌های جیبی.

غنی، سیروس. (1378) ایران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ترجمه حسن کامشاد، تهران: نیلوفر.

فیرحی، داوود. (1394). آستانه‌ی تجدد؛ شرح تنبیه‌الامه و تنزیه‌الملله. تهران: نی.

فیرحی، داوود. (1390). فقه و سیاست در ایران معاصر(فقه سیاسی و فقه مشروطه). تهران: نی.

کاتوزیان، همایون (1395) ایرانیان: دوره ی باستان تا دوره ی معاصر، ترجمه حسین شهیدی، چاپ نهم، تهران: مرکز.

----------- (1372) اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.

----------- (1379) دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.

----------- (1380) تضاد دولت و ملت: تطبیق دولت و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نی.

کلیله و دمنه (1388) انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، به تصحیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: امیرکبیر.

گلنر، ارنست. (1388). ناسیونالیسم. ترجمه سیدمحمدعلی تقوی. تهران: مرکز.

لاگلین، مارتین. (1392). «نظریه مشروطه». در راسخ، محمد. حق و مصلحت. تهران: نی.

لمکه، توماس. (1396). زیست سیاست. ترجمه مستانه فرنام. تهران: روزنه.

مرادخانی، فردین. (1396). خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران. تهران: میزان.

ملایی‌توانی، علیرضا. (1381). مشروطه و جمهوری. تهران: گستره.

مستشارالدوله تبریزی، میرزایوسف (1386)یک کلمه، به اهتمام علیرضا دولتشاهی، تهران: بال.

منصوربخت، قباد ومهدی فرجی. (1394). «مفهوم و ارکان مشروطیت».جامعه‌شناسی تاریخی.دوره7.شماره3.پاییزوزمستان.

مذاکرات مجلس شورای ملی اول. (1384). به‌کوشش غلامحسین میرزاصالح. تهران: مازیار.

میرسپاسی، علی (1392) تاملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه جلال توکلیان، تهران: ثالث.

نصری، عبدالله. ( 1386). رویارویی باتجدد. تهران: علم.

نصر، سیدحسین. (1384). جوان مسلمان و دنیای متجدّد. ترجمه مرتضی اسعدی. تهران: طرح‌نو.

وحدت، برزین (1377) رویارویی فکری ایرانیان با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران: ققنوس.

Agamben, Giorgio. (1998). Homo Sacer: Sovereign power and bare life,trans. by Daniel Heller-Roazen. Stanford University Press.

Agamben, Giorgio. (2000). Means without end: Notes on politics. Theory out of bounds. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Agamben, Giorgio. (2004). The Open: Man and Animal, trans. by Kevin Attell. Stanford University Press.

Agamben, Giorgio. (2005). State of Exception, trans. by Kevin Attell.  The University of Chicago Press.

Armstrong, Philip. (2009). Reticulations: Jean-Luc Noncy and Networks of the Political. Minnesota: University of Minnesota Press.

Banani, Amin (1961) The Modernization of Iran: 1921-1941, Stanford: university press of  Stanford.

Guyer. P. (2000).The Kanton, Freedom, Low and Happiness, Uk, Cambridge university press.

Schmitt, Carl. (1996). The concept of The political. Translated by George Schwab. Chicago: The University of Chicago Press.

پژوهشنامه علوم سیاسی

دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 54
بهار 1398
صفحه 131-164
  • تاریخ دریافت: 20 تیر 1398
  • تاریخ بازنگری: 01 آبان 1398
  • تاریخ پذیرش: 25 آبان 1398