تصوف به مثابه روش تفکر و یا زیست اجتماعی؛ بررسی تأثیر گسترش فقه صوفیانه در دوران پیشا مشروطه بر بقا و رواج خرافه در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی،گروه علوم سیاسی،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 دانشیار علوم سیاسی،گروه علوم سیاسی ،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

4 استادیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

خرافه دستاورد جامعه ایست که از عقلانیت روی گردانده است. اینکه چرا جامعه‌ای دینی چون ایران قاجاری به ویژه در دوران پیشا‌مشروطه در دام خرافه افتاده، پرسشی است که مقاله حاضر در پی آن است. پاسخ ارائه شده متاثر از ادغام ناخوشایند دو جریان فکری متفاوت است: جریان فقه‌حدیث‌گرا و جریان تصوف. به صورت کلی نمی‌توان هیچیک از این دو را مستقلا و اجبارا عامل رواج خرافه دانست، اما حسب شرایط اجتماعی ایران و همچنین به دلیل نزدیکی مبانی معرفتی این دو جریان، تخفیف جایگاه عقلانیت، این امتزاج صورت و با ارائه گونه‌ای از روش تفکر و زیست اجتماعی، فقه حدیث محور صوفیانه، فضا را برای فقه پویا، اصولی و عقل محور به تنگنا ‌‌می‌برد. فقهِ حدیث محورِ صوفیانه دارای سرریز خرافه در جامعه است؛ چون علم در این جریان تقلیل می‌یابد، لذا دین توانایی اصلاحی خود را از دست داده و در نبود پاسخهای عقلانی به مشکلات جدید، خرافه تنها پناه جامعه می‌گردد. پژوهش پیش رو در چارچوب جامعه شناسی تاریخی و با بهره‌مندی از روش تحلیل اسنادی، مرور آثار و اسناد مختلف جریانهای فکری عهد قاجار، در پی تشریح این موضوع است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sufism as a way of thinking or Biosocial; Investigating the Impact of the Expansion of Sufi-Jurisprudence in the Pre-Constitutional Era on the Survival and Prevalence of Superstition in Iran

نویسندگان [English]

  • Reza Shafiee Ardestani 1
  • Seyyed Javad Emamjomeh Zadeh 2
  • Hamid Nassaj 3
  • Seyyed Mohammad Ali Hosseinizadeh 4
1 PhD Student in Political Science, Department of Political Science, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3 Associate Professor, Department of Political Science, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Islamic Republic of Iran
4 Assistant Professor of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Economics and Political Science, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

 Superstition is the achievement of a society that has turned away from rationality. Why religious society such as Qajar, especially in the pre-constitutional era, fell into the trap of superstition, is the question that this article seeks.
 The answer given is due to the unpleasant merging of two different Streams of thought: the stream of jurisprudence-hadith based and the stream of Sufism. In general, neither of these two can be considered independently and necessarily the cause of the spread of superstition, but according to the social conditions of Iran and due to the proximity of the epistemological foundations of these two Streams of thought, reducing the position of rationality, Sufism hadith-based jurisprudence limits the space for dynamic and rational jurisprudence. Sufism hadith-based jurisprudence has overflows of superstition in society; because science is declining in this viewpoint. Therefore, religion loses its ability for correcting and reforming, in the absence of rationality, to answers to new problems; so superstition becomes the only haven of society.
The present research is done in the framework of historical sociology and using the method of documentary analysis, by reviewing the works and documents of various intellectual streams of the Qajar era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Superstition"
  • Rationality"
  • jurisprudence-hadith based
  • " Sufism
  • "Constitutionalism
احسایی، احمد(1273ق) جوامع الکلم، تبریز :چاپ سنگی
احسایی، احمد(1355) شرح زیارت جامعه ج 1، کرمان: سعادت
اخباری، محمد(بی تا) رساله انتقادی میرزا محمد اخباری در باره آرای شیخ جعفر کاشف الغطاء در مساله شهادت ثالثه، تهران: نسخه شماره 2798 کتابخانه مجلس
اخباری، محمد(بی تا) رساله انتقادی میرزا محمد اخباری در باره آرای شیخ جعفر کاشف الغطاء در مساله شهادت ثالثه، تهران: نسخه شماره 2798 کتابخانه مجلس فروزانفر، بدیع الزمان،(1367) شرح مثنوى شریف،تهران: زوار.
اخباری،محمد( بی تا) رساله در رد عقاید صوفیه، بی جا
اخباری،محمد(بی تا) تحفه الدراویش، بی جا
استرآبادی، محمد امین(1426ق) فوائد المدینه، قم: بی تا
اسفندیار،محمودرضا(1394) تاریخ تصوف و عرفان اسلامی،تهران: سمت
امامی، سهیلا(1394) تأثیر مثنوی معنوی مولوی بر مثنوی طاقدیس نراقی، گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران،دوره 10.
امانت، عباس(1384) قبله عالم، تهران، ترجمه حسین کامشاد، تهران: نشر کارنامه
انه، کلود( 1370)گل سرخ، ترجمه فضل الله جلوه، تهران: نشر روایت
آبادیان، حسین(1374) مبانی نظری حکومت مشروطه ومشروعه، تهران:نشر نی
آخوندزاده، فتحعلی،(2537) مقالات فلسفی میرزا فتحعلی آخوندزاده، تبریز: چاپ سعدی
آملی، حیدربن‌علی(1391) جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران: هرمس
بارون، دوبد(1362)، سفرنامه لرستان و خوزستان، ترجمه محمد حسین اریا، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی
بحرالعلوم، مهدی،(1417ق) رساله سیر و سلوک،تهران: چاپ محمد حسین طهرانی
بهشتی، ابراهیم(1390) اخباریگری (تاریخ و عقاید) قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث ، سازمان چاپ و نشر
پارسانیا،حمید(1379) عرفان، علیه تساهل و اباحه گری،کتاب نقد، ش 14 و 15
تنکابنی، محمد(1386) قصص العلما، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
جعفریان، رسول(1391) دو رساله از کاشف الغطا علیه میرزا محمد اخباری، تهران: کتابخانه مجلس
جعفریان، رسول(1394) پرونده ای درباره سلفی گری در منطقه خاورمیانه، ماهنامه مهرنامه، ش 44
جناتی، ابراهیم(1372)، ادار فقه، تهران: کیهان
جوادی املی، عبدالله(1398)منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، تهران:اسراء
خراسانی، محمدهاشم(1388)منتخب التواریخ،تهران: اسلامیه
خسروشاهی،هادی(1396)مشروطه مشروعه، قم: کلبه شروق
خویی، سیدابوالقاسم(1377) تنقیه فی شرح..ج 2، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
دیوان بیگی،احمدعلی(1366) حدیقة الشعراء، تهران:چاپ عبدالحسین نوائی
ربیعی، کامران(1394)، توسعه اجتماعی ـ اقتصادی و تأثیر آن بر تلقی افراد از چیستی خرافات، جامعه شناسی کاربردی، س 26، ش4
رستم الحکما، محمد هاشم(بی تا) شمس الانوار (قانون السلطنه)، بی جا
رشتی اصفهانی، ابوالقاسم بن محمدابراهیم(1278)تحفه الناصریه فی فنون الادبیه، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی
رضوانی، معصومه(1388) جایگاه عقل در اندیشه ملا محمّد امین استرآبادی، با نگاه به کتاب «الفواید المدنیة»، حدیث اندیشه، ش 8-9
روحانی، رضا(1384) آزادی و تصوف تحلیلی مختصر از مفهوم آزادی در نزد عارفان مسلمان، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دوره 48، ش197
رینگر، مونیکا(1393) آموزش، دین، و گفتمان دوران قاجار، ترجمه مهدی حقیقت، تهران: ققنوس
زرگری نژاد، غلامحسین(1395) تاریخ ایران در دوره قاجاریه،تهران: سمت
زرگری نژاد، غلامحسین(1398) اندیشه و سیاست در ایران قاجار، تهران: نگارستان اندیشه
زرین کوب، عبدالحسین(1381)دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سام دلیری، کاظم،(1394) روش شناسی کیفی، تهران: جامعه شناسان
سپهر، عبدالحسین(1368) مرآت الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک المورخین، تهران: زرین
سفری، محمد علی(1370) مشروطه سازان، تهران: نشر علم
شفیعی، سیدمحمدسعید(1397) مکتب اخلاقی عرفانی نجف، قم: خلق
شمیم، علی اصغر(1374) ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: نشر مدبر
صالحی، سید عباس(1386) امتداد اخباری‌گری، فصلنامه حوزه، دوره 24، ش143
صبوریان،محسن(1398) تکوین نهاد مرجعیت تقلید، تهران: پژوهشگاه فرهنگ
صفا، ذبیح الله(1362) تاریخ ادبیات ایران 5جلد، تهران: ققنوس
طباطبایی، سید جواد،(1395) تاریخ اندیشه سیاسی در ایران،تهران:مینوی خرد
طباطبایی، سید محمدحسین(1362) المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۷۱ ۸۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، ابی نصر(1380)اللمع، حقه و قدم له و خرج احادیث، مصر: دارالکتب الحدیث مصر.
عنایت، حمید،(1372) اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، چاپ سوم، : انتشارات خوارزمی
غزالی،محمد(1960) المنقذ من الضلال،دمشق: نشر دانشگاه دمشق
فنایی اشکوری، محمد(1388) جایگاه عقل و وحی در هندسه معرفت بشری،فصلنامه معرفت فلسفی، ش24، سال ششم
فیرحی،داود(1395)آستانه تجدد، تهران: نشر نی
فیض افرا، داوود(1397)بازتولید اندیشه اخباریگری در عصرانقلاب اسلامی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، س15، ش54.
قائم مقامی، جهانگیر(1359) نامه‌‌های پراکنده قائم مقام فراهانی، تهران:بنیاد فرهنگ ایران
کاظمی موسوی، احمد(1397) خاقان صاحب قران، تهران: آگاه
کافی، مجید،(1391) ابن خلدون و جامعه شناسی تاریخی،اسلام و علوم اجتماعی، س4، شماره ۸
کرمانی، محمد(بیتا) رساله‌ی اسحقیه،کرمان: چاپ سعادت.
کرمانی، ناظم الاسلام(1395)تاریخ بیداری ایرانیان، ج اول، تهران: نشر پر
کسروی،احمد(1323)بهائیگری،تهران:پیمان
کشفی، جعفر(1246 ق) میزان الملوک و الطوائف، تهران: بی جا
لایار، هنری(1367) سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران: دهخدا
لکزایی، نجف(1382) روش شناسی در فقه سیاسی‌شیعه، فصلنامه علوم سیاسی، س6، ش21.
مجذوب علیشاه، محمد(1383) مراه‌الحق، تهران: حقیقت
مدرسی،مرتضی(1335) سیمای بزرگان، تهران: امیرکبیر
مدرسی،مرتضی(1351) شیخیگری بابیگری،تهران: فروغی
مدرسی طباطبایی،حسین (1368) مقدمه ای بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی
مشکور، جواد(1375) فرهنگ فرق اسلامى، مشهد: بنیاد پژوهش استان قدس
مشیرزاده، حمیرا( 1534) تحول در نظریه‌های روابط بین‌الملل، تهران:سمت
مطهری، مرتضی(1362) مجموعه مقالات،تهران: جهان‌آرا
مطهری، مرتضی(1398) ده گفتار، تهران:صدرا
منوچهری، عباس(1392)رهیافت و روش در علوم سیاسی، تهران: سمت
موریه، جیمز(1379) سرگذشت حاجی‌بابای اصفهانی، ترجمه میرزا حبیب اصفهانی،تهران: مرکز
نادری، عزت الله، (1385) روشهای تحقیق در علوم انسانی، تهران : نشر بدر
نایینی، محمد،(1301ق) رساله‌ى وجوب سلطنت ناصرالدین شاه، تهران: بیجا
نجمی، ناصر(1375) دارالخلافه تهران در یکصد سال پیش، تهران: ارغوان
ندافی، زهرا(1390) تصوف در عصر قاجار،تهران:هورمهر
نراقی، احمد(1245ق) خزاین، تهران:کنگره بزرگداشت محققان نراقی.
نراقی، احمد(1388) معراج السعادة، قم: هجرت
نراقی، احمد(1390) مثنوی طاقدیس، تهران: نهاوندی
نراقی، مهدی(1389) علم اخلاق اسلامى(ترجمه جامع السعادات) ج2،ترجمه سید جلال مجتبوی،تهران: حکمت
نوربخش، جواد(1383)پیران طریقت، تهران:یلدا قلم
هابدن، استفن( 1597 ) روابط بین الملل و جامعه شناسی تاریخی، ترجمه جمشید زنگنه، تهران:دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
هدایت، رضا(1389) ریاض العارفین،تهران: امیر کبیر
هدایت، رضاقلی(1388) تذکره ریاض العارفین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی
همایونی، مسعود.(2535) تاریخ سلسله‌های طریقه نعمت اللهیه در ایران، تهران: مکتب عرفان ایران.
یثربی، یحیی(1382) دو فصلنامه هفت آسمان، سال 5، شماره 17
یثربی، یحیی(28/11/1394) چراغ خاموش عقلانیت در جهان اسلام، قابل درسترسی در https://www.cgie.org.ir/fa/news/115299
یوسف پور، محمدکاظم(1396) نقد صوفی: بررسی انتقادی تاریخ تصوف، تهران: روزبه