عدالت و قانون در اندیشۀ تجددگرایان متقدم در ایرانِ عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

در اندیشۀ قانون‌خواهی ایرانیانِ عصر قاجار، یکی از مفاهیمی که در کنار قانون به آن توجه شده بود «عدالت» است. قانون در معنای جدید آن نسبت وثیقی با عدالت داشت و این موضوعی نبود که از دید تجددگرایان ایرانی آن دوره پنهان بماند. این پژوهش با بهره‌گیری از روش هرمنوتیک قصدگرای اسکینر به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که در اندیشۀ تجددگرایان ایرانی عصر قاجار چه نسبت‌ها و برداشت‌هایی میان قانون و عدالت وجود دارد؟ بر این مبنا «زمینۀ» فکری آن‌ها «تجدد»، «انگیزۀ» ایشان «قانون» و «نیت»‌شان «عدالت» بود. در این میان در دو مورد نخست همسانی میانِ آن‌ها زیاد بود اما در «نیت» عدالت دیدگاه‌هایِ مختلفی وجود داشت. ملکم و طالبوف به «قانون به‌مثابۀ عدالت» توجه داشته و نیز دیدگاهِ «نهادی» به عدالت داشتند. مستشارالدوله از یک‌سو به «برابری و قانون» و از سوی دیگر به «هماوردی شرع و قانون» و عدالت توجه داشت و آخوندزاده را می‌توان متنقد اصلی هرگونه نسبت میان «هماوردی قانون و شرع» و عدالت دانست، چرا که دیدگاه او نسبت به عدالت و قانون تنها بر مبنای نگاه مدرن و لیبرالیستی آن بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Justice and Law in the View of Early Modernists in Qajar Iran

نویسنده [English]

  • Hamed Ameri Golestani
Department of Political Science, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

In the view of law-seeking of the Qajar Iranians, one of the concepts that was considered alongside the law was "justice". Law, in its new sense, had a close relationship with justice, and this was not something hidden from the eyes of the Iranian modernists of the time. Using Skinner's intentional hermeneutic method, this study seeks to answer this question: What are the relations between law and justice in the thought of Qajar Iranian modernists? On this basis, their intellectual "background" was "modernity", their "motive" was "law" and their "intention" was "justice". In the first two cases, there was a lot of similarity between them, but in the "intention" of justice, there were different views. Malkam and Talebov considered the  "law as justice" and also had an "institutional" view of justice. On the one hand, Moshtar al-Dawla paid attention to "equality and law" and on the other hand, to the "rivalry between Sharia and law" and justice. Akhundzadeh can be considered the main critic of any relationship between "equality of law and Sharia" and justice as his view toward law was solely based on its modern and liberal aspects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : modernity
  • justice
  • Qajar era
  • law
  • early modernists
آخوندزاده، میرزا فتح‌علی (1351)، مقالات، به‌کوشش باقرمؤمنی، تهران، آوا.
آخوندزاده، میرزا فتح‌علی (2535)، مقالات فارسی، به‌کوشش حمید محمدزاده، ویراستۀ ح-صدیق، انتشارات نگاه.
آخوندزاده، میرزا فتح‌علی (2537)، مقالات فلسفی، ویراستۀ ح-صدیق، تبریز، کتاب ساوالان.
آخوندزاده، میرزا فتح‌علی (1357)، مکتوبات، با مقدمه باقر مؤمنی، تبریز، احیا.
آخوندوف، میرزا فتح‌علی (1963)، الفبای جدید و مکتوبات، گردآورنده حمید محمدزاده، باکو، نشریات فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان.
آخوندزاده، میرزا فتح‌علی (2016)، مکتوبات کمال‌الدوله و ملحقات آن، به اهتمام علی‌اصغر حقدار، نشر الکترونیک، باشگاه ادبیات.
آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه‌های میرزا فتح‌علی آخوندزاده، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1351)، اندیشۀ ترقی و حکومت قانون-عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1357)، اندیشه‌های میرزا آقا خان کرمانی، تهران، پیام.
آل‌داود، علی (1397)، نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران، جلد اول، تهران، انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و انتشارات سخن.
آل‌داود، علی (1398)، نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و انتشارات سخن.
آل‌داود، علی (1400)، نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران، جلد سوم، تهران، انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و انتشارات سخن.
اسفندیار، رجبعلی و نجف لک‌زایی (1396)، نظم مطلوب در اندیشۀ سیاسی حاج ملاهادی سبزواری و سید جعفر کشفی، علوم سیاسی، سال بیستم، شماره هفتاد و نهم، پاییز.
اسکینز، کوئنتین (1393)، بینش‌های علم سیاست در باب روش، ترجمه فریبرز مجیدی و علی معظمی، تهران، فرهنگ جاوید.
اکبری، محمدعلی (1377)، درد و درمان: میرزاآقاخان کرمانی، راه نو، شمارۀ9.
امیرارجمند، سعید (1382)، قانون اساسی، در: انقلاب مشروطیت، ترجمه پیمان متین، تهران، امیرکبیر.
امینی، علی‌اکبر و احسان شاکری خوئی (1391)، رابطه معنا و زمینه در فهم نظریه‌های سلطنت مشروطه و مشروعه، مطالعات سیاسی، سال چهارم، شمارۀ 15، بهار.
پارسی‌نژاد، ایرج (1380)، روشنگران ایران و نقد ادبی، تهران، سخن.
پروانه‌زاد، الناز و دیگران (1396)، بررسی امکان تفسیر نهج‌البلاغه از رهگذر روش‌شناسی اسکینر، پژوهش‌نامۀ علوی، سال هشتم، شمارۀ اول، بهار و تابستان.
جهانبگلو، رامین (1380) (گفتگو کننده)، ایران و مدرنیته، ترجمۀ گفتوگوهای فرانسوی حسین سامعی، تهران، گفتار.
چوبینه، بهرام (2006)، مقدمۀ مکتوبات کمال‌الدوله، فرانکفورت، انتشارات البرز.
حجازی، نصراله و محمد رادمرد (1393)، گذار از عدالت شخصی به عدالت نهادی در اندیشۀ میرزاملکم خان، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، سال ششم، شماره 39، پاییز.
خلیلی، محسن (1386)، چیستی مفهوم فرنگ در گزارش‌نامه‌های تاریخی روزگار قاجار، پژوهشنامۀ علوم سیاسی، سال دوم، شمارۀ چهارم، پاییز.
خلیلی، محسن (1388)، جایگاه مسألۀ فرنگ در روایت مورخان دوران قاجار (بررسی برخی از گزارش‌های تاریخی)، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، سال نوزدهم، دورۀ جدید، شمارۀ 1، پیاپی 76، بهار.
رادمرد، محمد (1389)، بررسی اندیشه سیاسی چهار روشنفکر پیشامشروطه(با تأکید بر مفاهیم عدالت و آزادی)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه تهران.
رادمرد، محمد و جواد حق‌گو (1399)، بسترهای فروپاشی گفتمان کهن سلطنت، مطالعه موردی؛ ناکارآمدی دو وقتۀ عدالت و آزادی، پژوهش‌های راهبردی سیاست، دورۀ نهم، شمارۀ 32(شمارۀ پیاپی 62)، بهار.
شاهی، محمدشریف (1399)، بر بن مشروطیت: مظریۀ دولت مشروطه و سرگذشت قانون اساسی در ایران (1285تا1357ش)، تهران، نگاه معاصر.
طالبوف، میرزا عبدالرحیم (1336)، سفینۀ طالبی یا کتاب احمد، تهران، گام.
طالبوف، میرزا عبدالرحیم (1347)، مسالک‌المحسنین، با مقدمۀ باقر مؤمنی، تهران، جیبی.
طالبوف، عبدالرحیم، (2536)، کتاب احمد، به کوشش باقر مؤمنی، تهران، شبگیر.
طالبوف، عبدالرحیم، (1357الف)، آزادی و سیاست، به کوشش ایرج افشار، تهران، سحر.
طالبوف، میرزا عبدالرحیم (1357ب)، سیاست طالبی، تهران، علم.
طباطبایی، جواد (1392)، تاملی درباره ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظری مشروطه‌خواهی، تهران، مینوی خرد.
عامری گلستانی، حامد (1388)، اندیشۀ قانون‌گرایی میرزا یوسف خان مستشارالدوله و تأثیر آن بر مشروطه، رسالۀ دکتری علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران.
عامری گلستانی، حامد (1394)، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشۀ میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، نگاه معاصر.
عباسی، بیژن و رضا یعقوبی (1399)، مفهوم قانون در اندیشه‌های مستشارالدوله، مطالعات حقوق عمومی، دورۀ 50 ، شمارۀ 1، بهار.
غنی‌نژاد، موسی (1377)، تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران، مرکز.
فیرحی، داود (1399)، مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه)، تهران، نی.
محمودپناهی، محمدرضا (1394)، بررسی روش‌شناسی هرمنوتیک قصدگرای اسکینر، سیاست‌پژوهی، دورۀ دوم، شمارۀ 3، تابستان.
مرادخانی، فردین (1396)، خوانش حقوقی از انقلاب مشروطیت(تاریخ مفاهیم و نهادهای حقوق عمومی در ایران)، تهران، میزان.
مرادخانی، فردین (1398)، مفهوم قانون در اندیشۀ طالبوف تبریزی، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال دهم، شمارۀ سی‌ونهم، بهار.
مستشارالدوله، میرزا یوسف خان (1394)، رسالۀ موسومه به یک کلمه، در: حامد عامری گلستانی، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشۀ میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، نگاه معاصر.
مقیمی، شروین (1397)، زایش ایدۀ شهروندی در ایران معاصر از منظر فلسفۀ سیاسی، علوم سیاسی، سال بیست و یکم، شمارۀ هشتاد و دوم، تابستان.
منافی، میرعلی (1392)، میرزا عبدالرحیم طالبوف، ترجمۀ پرویز زارع شاهمرسی، تبریز، پرویز زارع شاهمرسی.
میراحمدی، منصور و محمدرضا مرادی طادی (1395)، روش‌شناسی فهم اندیشۀ سیاسی: اشتراوس و اسکینر (مقایسه‌ای انتقادی)، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، سال سال هفتم، شمارۀ 46، تابستان.
ناظم‌الدوله، میرزا ملکم خان (1354)، روزنامۀ قانون، به کوشش و مقدمه هما ناطق، تهران، امیرکبیر.
ناظم‌الدوله، میرزا ملکم خان (1381)، رساله‌های میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله، به کوشش حجت‌الله اصیل، تهران، نی.
نظری، علی‌اشرف (1388)، گفتمان هویتی تجددگرایان ایرانی در انقلاب مشروطیت، فصلنامۀ سیاست، دورۀ 39، شمارۀ 4، زمستان.
نوذری، حسینعلی و مجید پورخداقلی (1389)، روش‌شناسی مطالعۀ اندیشۀ سیاسی: روش‌شناسی کوئنتین اسکینر، علوم سیاسی، شمارۀ یازدهم، تابستان.
نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزاملکم خان ناظم الدوله، تهران،جیبی.
ویژه، محمدرضا (1383)، مفهوم اصل برابری در حقوق عمومی نوین، حقوق اساسی، شمارۀ 2، تابستان.
منابع انگلیسی
Abdolmohammadi, Pejman (2016), The Iranian Constitutional Revolution and the influence of Mirza Aqa Khan Kermani’s Political Thought, , in: Iran’s Constitutional Revolution of 1906 Narratives of the Enlightenment, edited by Ali M Ansari, Great Britain, Gingko Library.
Afary, Janet (2019), Performance of Justice in Qajar Society, THE INTERNATIONAL JOURNAL OF HUMANITIES, Volume 26, Issue 1.
Bayat. Mangol (1991), IRAN'S FIRST REVOLUTION Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905-1909, OXFORD UNIVERSITY PRESS.
BIGDELI, SADEQ (2011a), Legal Positivism in the Pre-Constitutional Era of Late Nineteenth-Century Iran, Waikato Law Review, Vol 19, Issue 2.
BIGDELI, SADEQ Z. (2011b), THE FIRST GENERATION OF MUSLIM INTELLECTUALS AND THE ‘RIGHTS OF MAN, University of Western Sydney Law Review, Volume 15.
Evaz Malayeri,  Salour (2016), Iranian Enlightenment and Literary Self-consciousness: A Discussion about Modernity and Philosophy of Literature with Regards to the Works of Mirza Fatali Akhundzade, in: Iran’s Constitutional Revolution of 1906 Narratives of the Enlightenment, edited by Ali M Ansari, Great Britain, Gingko Library.
Gheissari, Ali (2016), Iran’s Dialectic of the Enlightenment: Notes on Constitutional Experience and Conflicting Narratives of Modernity, , in: Iran’s Constitutional Revolution of 1906 Narratives of the Enlightenment, edited by Ali M Ansari, Great Britain, Gingko Library.
Gould, Rebecca (2016), The critique of religion as political critique: Mīrzā Fatḥ ʿAlī Ākhūndzāda's pre-Islamic xenology, Intellectual History Review, 26, 2.
Katouzian, Homa (2011),  The Revolution for Law: A Chronographic Analysis of the Constitutional Revolution of Iran, Middle Eastern Studies, 47, 5, September.
Kia, Mehrdad (1994), ‘Constitutionalism, Economic Modernization and Islam in the Writings of Mirza Yusef Khan Mostashar od-Dowleh’, Middle Eastern Studies vol. 30, no 4, Oct.
Kia, Mehrdad (1995), Mizra Fath Ali Akhundzade and the Call for Modernization of the Islamic World, Middle Eastern Studies, Vol. 31, No. 3, Jul.
Rezaei, Mohammad (2021), The Origins of the Early Iranian Enlightenment: The Case of Akhundzade’s “Qirītīkā”, Contemporary Review of the Middle East, 8, (1).