دولت صفویه و بازپیکربندی جامعه ایران؛ تحول و میراثِ نهادی

اکبری, سارا; سینائی, وحید

doi:10.22034/ipsa.2022.458

دولت صفویه و بازپیکربندی جامعه ایران؛ تحول و میراثِ نهادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری علوم سیاسی. گرایش مسائل ایران. دانشگاه فردوسی مشهد

² دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

10.22034/ipsa.2022.458

چکیده

شکلگیری حکومت صفویه در ایران به دگرگونی عمیقی در بنیادهای آرایش سیاسی و پایهریزی نهادهای تازهای در پیکره جامعه انجامید. این نهادهایِ جدید، با دنبال کردنِ فرایندی پویا و خودتقویتشونده در توالیهای تاریخی بعدی توانستند الگوهای کنشورزیِ جدیدی در پیکربندی نهادی جدید شکل دهند. این مقاله برخلاف رویکرد نظری غالب در تبیین مناسبات دولت و جامعه در ایران - که بر عاملیت انحصاری دولت و غیاب نیروهای اجتماعی در تحولات جامعه تأکید دارد- درصدد است با الهام از رویکرد نهادگرایی تاریخی و تبیین‌های زنجیرهای(روایت علّی تاریخی)، روایت بدیلی از مناسبات جامعه و دولت در ایرانِ عصر صفوی و تداوم میراث نهادی ماندگارِ حاصل از تحول نهادی در این برهه تاریخی ارائه دهد. یافتههای پژوهش نشان میدهد در پیکربندی نهادی دوره صفویه، جامعه مفهومی ایستا نیست و آرایش سیاسی عمیقاً تحت تأثیر مؤلفه‌های اجتماعی است. دیگر اینکه شکلگیری حکومت صفویه بر پایههای متکثر قدرت، پیکربندی نهادی جدیدی را بازتولید نمود که بر شبکه نسبتاً پیچیده‌ای از روابط متقابل میان نهادهای کلیدی قدرت در این دوره یعنی دولت، ایلات، روحانیت و بازار استوار گشت که این امر منجر به شکلگیری میراث نهادی ویژهای شد که تا سدهها پس از سقوط صفویان تداوم یافت. روش ِپژوهش حاضر جامعهشناسی تاریخی و با توجه به مسئله، هدف و چارچوب نظری آن، در چارچوب راهبرد تاریخی-تحلیلی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.1735790.1401.17.3.1.5

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Safavid State and reconfigured Iranian society; Institutional transformation and heritage

نویسندگان [English]

Sara Akbari ¹
Vahid Sinaee ²

¹ Ph.D. student of political science. The trend of Iran's issues. Mashhad Ferdowsi University

² Associate Professor. Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

The formation of the Safavid State in Iran led to a profound change in the foundations of political arrangement and the establishment of new institutions in the body of society. Contrary to the prevailing theoretical approach in explaining the relationship between State and society in Iran - which emphasizes the exclusive agency of the State and the absence of social forces in the evolution of society - this article seeks to be inspired by the historical institutionalist approach and chain explanations (historical causal narrative). To provide an alternative narrative of the relations between society and State in Safavid Iran and the continuation of the lasting institutional heritage resulting from institutional change in this historical period. The research findings show that in the institutional configuration of the Safavid period, society is not a static concept and political arrangement is deeply influenced by social components. Another is that the formation of the Safavid State on the basis of multiple powers reproduced a new institutional configuration based on the relatively complex network of interrelationships between the key institutions of power in this period, namely the State, tribes, clergy and the market, which led to The formation of a special institutional heritage that lasted for centuries after the fall of the Safavids. The method of the present research is historical sociology and according to its problem, purpose and theoretical framework, it is placed in the framework of historical-analytical strategy.

کلیدواژه‌ها [English]

: Society
State
historical institutionalism
reconfigured
Safavid

مراجع

اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایهداری در ایران، تهران: زمینه.

پیرسون، پل (1393)، سیاست در بستر زمان؛ تاریخ، نهادها و تحلیل اجتماعی، ترجمه محمد فاضلی، تهران: نشر نی.

جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین و سیاست و فرهنگ، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

جهانگشای خاقان؛ تاریخ شاه اسماعیل، (1343)، مقدمه و پیوست‌ها الله دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

جوینی، علاءالدین عطاملک (بیتا)، تاریخ جهانگشای، ج 3، به کوشش محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران: بامداد.

خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین الحسنی (1353)، تاریخ حبیبالسیر فی اخبار افراد بشر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.

دلاواله، پیترو (1384)، سفرنامه، ترجمه شفاعالدین شجاع، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

رجبزاده، احمد (1378)، جامعهشناسی توسعه: بررسی تطبیقی- تاریخی ایران و ژاپن، تهران: سلمان.

روملو، حسن بیگ (1357)، احسنالتواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.

سبزواری، محمدباقر (1384)، روضهالانوار عباسی، تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: میراث مکتوب.

سیوری، راجر (1366)، ایران عصر صفوی، ترجمه احمد صبا، تهران: کتاب تهران.

شاردن، ژان (1374)، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس.

شیرازی (نویدی)، خواجه زین‌العابدین علی (عبدی‌بیگ)(1369)، تکملة‌الاخبار، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.

صفتگل، منصور (1381)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا.

عباداالهی چنذانق، حمید (1389)، اقتصاد سیاسی شهر در ایران پیشاسرمایه داری مطالعه موردی عصر صفویه، مجله جامعهشناسی سیاسی ایران، دوره 11، ش 1، صص 174-146.

فلور، ویلم (1366)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.

فوران، جان (1378)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.

کاتوزیان، همایون (1379)، دولت و جامعه در ایران، تهران: مرکز.

------------ (1372)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.

کدی، نیکی (1369)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.

کمپفر، انگلبرت (1360)، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.

---------- (1350)، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انجمن آثار ملی.

گلچین معانی، احمد (1380)، شهرآشوب، به کوشش پرویز گلچین معانی، تهران: روایت.

گودرزی، حسین (1387)، تکوین جامعهشناختی هویت ملی در ایران با تاکید بر دوره صفویه، تهران: موسسه مطالعات ملی.

لاکهارت، لارنس (1383)، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، ج 3، تهران: علمی و فرهنگی.

لمبتون، آن (1362)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.

------ (1345)، مالک و زارع، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مزاوی، میشل (1368)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.

ملکم، سر جان (1380)، تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: افسون.

منشی ترکمان، اسکندر بیگ (1377)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، ج1، تهران: امیرکبیر.

مینورسکی، ولادیمیر (1381)، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران: امیرکبیر.

نجفزاده، مهدی (1389)، صورتبندی مذهبی- سیاسی جامعه ایرانی در عصر صفویه، فصلنامه سیاست، دانشگاه تهران، دوره 40، ش 1، صص 354-337.

---------- (1395)، جابه‌جایی دو انقلاب (چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی)، تهران: تیسا.

هینتس، والتر (1362)، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.

Amir Arjomand, S, (1987) The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890 (Volume 17) (Publications of the Center for Middle Eastern Studies) Paperback – November 15, 2010.

Banani, A. (1978) “Reflection on The Social and Economic Structure of Safavid Persia at Its Zenith”, in Iranian Studies, XI: 83-11.

Bausani, A. (1971)The Persians, From the earliest days to the twentieth century, translated from Italian by J.B. Donne. London: Elek Books.

Collier, R.B. and Collier, D. (1991), Shaping the Political Arena, Princeton, NJ: Princeton University Press.

Koelble, T.A. (1995). "The New Institutionalism in Political Science and Sociology", Comparative Politics in Political Science of the City University of NewYork. Pp. 231- 243.

Levi, M. (1997) A Model, a Method, and a Map: Rational Choice in Comparative and Historical Analysis. In: Lichbach, M. and Zuckerman, A. Eds. Comparative Politics: Rationality, Culture and Structure, Cambridge University Press, Cambridge, 19-41.

Mahoney, J. (2000), “Path Dependence in Historical Sociology”, Theory and Society, 29(4): 507-548.

Newman, A (2015), “Great men, Decline and Empire: Safavid Studies and a Way forward?” medieval worlds , No. 2, P.P 45-58.

Stanley, W (2006). “The Strategic Culture of the Islamic Republic of Iran”, Comparative Strategic Cultures Curriculum, No: DTRA01-03, pp. 1-27.

Steinmo, S. (2008), “Historical Institutionalism? In Donatella Della Porta and Michael Keating(eds.), Approaches and Methodologies in the Social Sciences. A Pluralist Perspective, Cambridge: Cambridge University Press.

Stephen, G (2001), The Anthropology of Economy: Community, Market, and Culture, oxford Blackwell.

Thelen, K. & Steinmo, S. (2002), “Historical institutionalism in comparative politics”, In Sven Steinmo; Kathleen Thelen, & Frank Longstreth, (Eds.), Structuring politics: Historical institutionalism in comparative analysis, Cambridge: Cambridge University Press:1-32.