تحلیل جامعه شناختی دین رایج در دوران پایانی عصر صفوی و آثار ناخواسته آن بر گسترش خرافه؛ با تأکید بر دیدگاه علامه مجلسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی،گروه علوم سیاسی،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه علوم سیاسی ،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 دانشیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی،دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

4 استادیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

بررسی تاریخی و جامعه‌شناختی دوران حاکمیت صفویان به دلیل قرابت موضوعات سیاسی و اجتماعی واقع شده در آن دوران با موضوعات امروزی اهمیت ویژه‌ای دارد. دلیل عمده این قرابت و اهمیت، ذیل سایه گسترده مذهب و فقه ترویجی آن دوران است، لذا بررسی رویکردهای مذهبی آن دوران به ویژه، مکتوبات، آثار و نگرش‌های علامه‌مجلسی به عنوان یکی از بزرگترین روحانیون آن عصر حائز اهمیت است. بدین صورت در برابر سوالاتی همچون دلیل گسترش خرافه در جامعه‌ی مذهبی عصر صفوی نیز تاثیر نظام معرفتی رایج و متاثر از دین و فقه مهم است. باور این پژوهش چنان است که رویکرد روحانیون دوران صفوی به دین چونان دایره‌المعارفی جامع بود که امکان پاسخگویی صریح و مستقیم را دارا می‌باشد. این رویکرد جامع که تمرکز خود را بر نقل قرار می‌داد به تدریج سبب زوال نظام‌های معرفتی مبتنی بر عقل گردید و شرایط گسترش خرافه را ایجاد کرد. پژوهش حاضر به دلیل اهمیت بررسی این موضوعات در پرتو زمان و تاریخ حادث شده‌ی آن تلاش دارد در چارچوب نظری جامعه‌شناسی تاریخی تشریح کننده این روند باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sociological analysis of the common religion in the last period of the Safavid era with emphasis on the views of Allameh Majlisi And its unintended effects on the spread of superstition

نویسندگان [English]

  • Reza Shafiee Ardestani 1
  • Hamid Nassaj 2
  • Seyed Javad Emamjomehzadeh 3
  • Seyed Mohammad Ali Hosseinizadeh 4
1 PhD Student in Political Sciences, Department of Political Sciences, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Department of Political Sciences, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Islamic Republic of Iran
3 Associate Professor of Political Sciences, Department of Political Sciences, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
4 Assistant Professor of Political Sciences, Department of Political Sciences, Faculty of Economics and Political Sciences, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The historical and sociological study of the Safavid period is of special importance due to the closeness of the political and social with today's issues. The main reason for this closeness and importance is the widespread shadow of the religion and propagation jurisprudence of that time. Therefore, it is important to study the religious approaches of that time, especially the writings, works and attitudes of Allameh Majlisi as one of the greatest clerics of that time. Thus, in the face of questions such as the reason for the spread of superstition in the religious community of the Safavid era, the social influence of the current epistemological system that has been influenced by religion and jurisprudence is also important.
The belief of this research is that the approach of the clerics of the Safavid period to religion was like a comprehensive encyclopedia that has the possibility of explicit and direct answers to everything. This comprehensive approach, which focused on narratives, gradually led to the decline of rational-based epistemological systems and created the conditions for the spread of superstition.
Due to the importance of studying these issues under historical attitude, the present study tries to explain this process in the theoretical framework of historical sociology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Superstitions
  • Allameh Majlisi
  • Encyclopedia Approach
  • Religion
آبادیان، حسین(1393) تقدیر تاریخی اندیشه در ایران دوره‌ی قاجار،تهران: علم
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1398) ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام،تهران: طرح نو
اسکاچپول، تدا(1388) بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران:مرکز
اسمیت، دنیس(1392) برآمدن جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه هاشم اقاجری، تهران: مروارید
اقاجری، هاشم(1380)کنش دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: باز
آل‌سید‌غفور، سیدمحسن(1386) جایگاه سیاسی عالم دینی، تهران: قم: بوستان کتاب
باقری، خسرو(1382) هویت علم دینی، تهران:سازمان چاپ و انتشار
براون،ادوارد(1381) تاریخ ادبیات ایران ج4، ترجمه فتح اله مجتبایی، تهران:مروارید
پانوسی، استفان(1383)،گرایشهای علمی و فرهنگی در ایران،تهران:بلخ
جعفریان، رسول(1370) دین و سیاست در دوره صفوی، تهران: انتشارات انصاریان
جعفریان، رسول(1372) علل بر افتادن صفویان، تهران: مرکز چاپ و نشر‏‫
جعفریان، رسول(1393)،مفهوم علم در تمدن اسلامی، تهران: نشر علم
جعفریان،رسول(1391) صفویه در عرصه فرهنگ دین و سیاست،قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
جوادی‌آملی، عبدالله(1372) شریعت در آیینه معرفت، تهران: نشر رجا
حسین‌زاده، حسن(1388) ترجمه کتب سیره و مناقب امامان در عهد صفوی، حسن حسین‌زاده، پژوهشهای تاریخی، دوره1، ش2
خامنه‌ای،سیدعلی( 5/12/1370) علامه‌مجلسی، قابل درسترسی در www.farsi.khamenei.ir بازنشانی در تاریخ (20/6/1400)
خوانساری، حسین(1393) کلثوم ننه، نسخه الکترونیک؛  به همت ذوالفقاری، حسن، بی جا
دهگان، ابراهیم(1329) عباس نامه، اراک: داوودی
رشیدی، احمد(1394) درآمدی بر رهیافت جامعه‌شناسی تاریخی-مقایسه‌ای در پژوهش‌های علوم سیاسی،فصلنامه سیاست، دوره 45، ش2
زارع،مهدی(1393) بررسی آبشخورهای زوال تمدن اسلامی، علوم انسانی صدرا، دوره تابستان، ش 10
زرین‌کوب،عبدالحسین(1381) دنباله جستجو در تصوف ایران،تهران: امیرکبیر
ستوده فر، مهدی و دیگران(1397) تحلیلی جامعه شناختی بر خرافه گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی،جامعه‌شناسی کاربردی، س29، ش3
سجادی، صدق(11/9/1398) ابومسلم‌نامه، قابل دسترسی در www.cgie.org.ir، بازنشانی در 20/6/1400
سردادور،ابوتراب(1380) تاریخ نظامی و سیاسی دوران نادرشاه افشار،تهران:مرشد
سروش، عبدالکریم (1376) ایدئولوژی و دین دنیوی. تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سروش، عبدالکریم (1378) بسط تجربه نبوی. تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سروش، عبدالکریم (1381) مدارا و مدیریت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سروش، عبدالکریم،(1377) دین اقلّی و اکثری، کیان، ش41
سلطانی، محمّدعلی (۱۳۷۸) «گزارشی از کلثوم‌ننه». آینة پژوهش. فروردین ۱۳۷۸. صص ۵6ـ55.
سلیمانی، محمد(1384) قصص العلما، تهران :شرکت انتشارات
شاردن،ژان(1393) سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران:توس
شجاعی زند، علیرضا (1388) جامعه شناسی دین، تهران: نشر نی
شریعتی، علی(1389) تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران: چاپخش
صدیق،عیسی(1347) تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر، تهران: انتشارات دانشگاه
صفا، ذبیح‌الله(1365) ماجرای تحریم ابومسلم‌نامه،ایران‌نامگ، سال پنجم، شماره ۲
صفت گل،منصور(1389) ساختار نهاد و اندیشه دینی، تهران: رسا
طارمی، حسن(1390) علامه‌مجلسی، تهران: طرح نو
عباسی،حسن(1425ق) النحو الوافی،تهران: آوند دانش
علی‌احمدی، قاسم(1397) شرح رساله اعتقادات علامه‌مجلسی، تهران: دلیل ما
علیان، فاطمه و دیگران(1400) تقدسگرایی و پیوند آن با طب عامیانه در دورهی صفویه، مجله تاریخ پزشکی، دوره 13، ش 46.
فرشاد،مهدی(1365) تاریخ علم در ایران،تهران:امیرکبیر
کاویانی‌پور، حمید(1394) بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در ایران، تهران:امیرکبیر
کرمانشاهی، احمد(1375) مرآه‌الاحوال،تهران: انتشارات امیر کبیر
کسروی، احمد(1386) تاریخ مشروطه ایران، تهران:امیرکبیر
الگود، سیریل (1357) تاریخ پزشکی ایران و ...، ترجمه‌ی محسن جاویدان، تهران: دانشگاه تهران.
لکهارت، لارنس(1364) انقراض سلسله صفویه وایام استیلای افاغنه در ایران، ترجمه: مصطفی قلی عماد، تهران:مروارید
مجلسی، باقر(1374) حق‌الیقین، تهران: علمیه اسلامیه
مجلسی، باقر(1391) عین‌الحیات، تهران: قدیانی
مجلسی، باقر(1392) حلیه‌المتقین، قم:انتشارات امام علی
مجلسی، باقر(1404ق) بحارالانوار،بیروت: دارالاحیاء
مجلسی، محمد باقر(بیتا) اختیارات، تهران: نسخه خطی، کتابخانه شهید مطهری
مجلسی، محمدباقر(1276ق) جلاء العیون، طهران:کارخانه محمد قلی.
مجلسی، محمدباقر،(بیتا، الف) رساله جوابیه:درباره حکما، اصولیین و صوفیه، بیجا:نسخه خطی مجلس شمارهR:‏‫10-11505I
مجلسی،باقر(بیتا، ب) رجعت،تهران:کتابخانه‌ملک
مطهری،مرتضی(1362) وحی و نبوت، تهران: صدرا
معتمدی، اسفندیار(1388) تاریخ علم در ایران، تهران:مهاجر
مکارم ‌شیرازی، ناصر (1362) تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
مهدوی، مصلح‌الدین(1379) زندگی‌نامه علامه مجلسی ج1،تهران:وزارت فرهنگ
میلز، رایت(1389)، بینش جامعه شناختی،ترجمه عبدالمعبود انصاری، تهران:شرکت سهامی انتشار
نصراله پورعلمداری، ابراهیم(1397) واکاوی و بررسی اندیشه علامه‌مجلسی،علوم حدیث، دوره 23، ش1
نوبل، ترور(1397) نظریه های تغییر اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی ، تهران: نشر بهمن
نیومن، اندرو(1393) ایران عصر صفوی، ترجمه بهزاد کریمی، تهران: نقد افکار
وبر، ماکس( 1392) اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران: انتشارت علمی فرهنگی.
Abrams, Philip (1982). Historical Sociology. London: Open Books
Babayan, Kathryn (1998) The ‘‘Aqā’id al-Nisā’’: A Glimpse at Safavid Women in Local Isfahani Culture. In Women in the Medieval Islamic World: Power, Patronage, and Piety. Gavin Hambly, ed. Pp.349-381. New York: St. Martin’s Press.
Griffin, L. (1995). "How is Sociology Informed by History?". Social Forces. 73 (4).
Mattehh, Rudi (2015). The Decline of Safavid Iran in Comparative Perspective, Journal of Persianate studies,8(2)
Moazzen, Maryam (2017). Formation of a Religious, Landscape, Shiʿi Higher Learning in Safavid Iran, Brill, available at:  http://brill.com/ihc
Ragin, Charles (1998). The logic of qualitative comparative analysis, international review of social history, v43
Sotoudefar, Mehdi, and other (2017). Cultural Factors Affecting the Spread of superstitions during Safavid Rule (1501-1736). Asian Journal of Humanities and Social Studies Volume 05 – Issue 06.