تبیینی سیاسی-تاریخی از تحولات پوششیِ زنان ایران معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 استادیار جامعه‌شناسی، پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

موضوع این‌مقاله ناظر بر وضعیت حجاب/بی‌حجابی در ایران معاصر است؛ که مسئله اصلیِ آن ارجاع به وضعیت فعلیِ جامعه ایران دارد. به‌این‌معنا که گسترش در دامنه و شُمار زنان و دخترانی که با حجاب اسلامی همنوا نیستند با چه‌منطقی قابل‌تبیین است؟ در پاسخ به‌این‌مسئله رویکردی تاریخی اتخاذ شد؛ و به‌دلیلِ مستندات موضوعه نیز نقطه آغاز آن را بر عصر ناصری بنا کردیم. از این‌جهت‌که نمونه این‌مطالعه، منفرد است؛ کار در زمره تحقیقات کیفی-تاریخیْ و از نوعِ درون‌موردیْ قرار می‌گیرد. در این‌راهبرد که واقعیت در پرتو تئوریْ مورد مطالعه قرار گرفته و به‌نوعی نظریه‌آزمایی صورت می‌گیرد؛ مکانیسم‌های علّیِ موجود در تئوریْ در واقعیتِ مورد مطالعه ردیابی می‌شوند. نظریه نوربرت الیاس در ارتباط با تغییرات رفتاری افراد نیز راهنمایِ این‌پژوهش است.
پس از جمع‌آوری و تحلیلِ مستندات تاریخیْ این‌نتیجه حاصل شد که کلیتِ بی‌حجابیِ رایج در ایران فعلیْ نمی‌تواند مشخصاً و تنها، نتیجه‌ای دیالکتیکی و برآمده از سیاست‌های جمهوری اسلامی بوده باشد. درعین‌حالْ ظهور اینترنت و گسترش شبکه‌ای اجتماعی در دهه‌های اخیر نیز نمی‌تواند مبنای پاسخ به مسئله مورد واکاوی این‌تحقیق باشد. به‌نظر می‌رسد بخشی از زنان ایرانی از اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و از حیث پوشش در مسیری به‌سمت غربی‌شدن در حرکت بوده‌؛ و آنچه امروز شاهدیم، می‌تواند پیامدِ تا اینجایِ فرایندِ مذکورِ همچنان در جریان باشد.
نتیجتاً پژوهش حاضر، ضمن تقویت تئوری الیاسْ کاربرد آن در تحلیل و تعلیل مسائل مرتبط در بستر جامعه ایران را تأیید و پیشنهاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Politic-Historical Explanation of Contemporary Iranian Women's Clothing Changes

نویسندگان [English]

  • Abdollah Valinejad 1
  • Mohammad Ali Khalili Ardakani 2
  • Amir Azimi Dolatabadi 3
1 Ph.D. Student of Sociology. Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2 Assistant professor of Sociology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
3 Assistant professor of Sociology, Research institution of Imam Khomeini and Islamic revolution.
چکیده [English]

The subject of this paper is to explain the situation of hejab/Bi-hejab in contemporary Iran; whose main issue refers to the current situation of Iranian society. In the sense that the expansion in the scope and number of women and girls who are not compatible with the Islamic hejab can be explained. In this strategy, reality is studied in the light of theory and a kind of theory testing is done; the causal mechanisms in the theory are traced in the studied reality. we came to the conclusion that the general Bi-Hejabi common in current Iran It cannot be a dialectical result arising from the policies of the Islamic Republic. At the same time, the emergence of the Internet and the expansion of social networks in recent decades in Iran cannot be the basis of the answer to the problem analyzed in this research. It seems that a part of Iranian women have been moving towards westernization in terms of clothing since the era of “Naser al-Din Shah”; And what we are witnessing today can be the result of the said ongoing process so far. In general, this paper shows that Elias' theory of civilization has an acceptable efficiency in analyzing the behavior patterns of Iranians and revealing the hidden logic behind their changes. As a result, this article, while strengthening Elias's theory, confirms and suggests its application in the analysis and analysis of related issues in the context of Iranian society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • hejab
  • bi-hejabi
  • women
  • State
  • historical sociology
  1. آبراهامیان، یروند (1377). ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی‌ولیلایی. تهران: نی.
  2. آفاری، ژانت؛ علی‌بخشیان، مژگان و منصوره فتوره‌چی (1378). نگرشی بر جنسیت در دوران مشروطه. شیکاگو: کانون پژوهش تاریخ زنان ایران.
  3. آوری، پیتر (1360). تاریخ معاصر ایران؛ از تأسیس سلسله پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332. ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطایی.
  4. استادملک، فاطمه (1368). حجاب و کشف‌حجاب در ایران. تهران: سنائی.
  5. اسدزاده، محمدرضا (1391). نتیجه گشت ارشاد و پیشنهادی برای فرمانده ناجا. آمده در خبرآنلاین، قابل‌دسترس در: <khabaronline.ir>، [11/6/1401].
  6. الیاس، نوربرت (1392). چیستی جامعه‌شناسی. ترجمه غلامرضا خدیوی، تهران: جامعه‌شناسان.
  7. الیاس، نوربرت (1397). درباب فرایند متمدن‌شدن (بررسی‌هایی در تکوین جامعه‌شناختی و روانشناختی آن). ترجمه غلامرضا خدیوی، تهران: جامعه‌شناسان.
  8. انتخاب (1393). نمایش تصاویر زنان ساپورت‌پوش در مجلس. قابل‌دسترس در: <https://www.entekhab.ir>، [10/9/1399].
  1. انه، کلود (1370). گلهای سرخ اصفهان. ترجمه فضل‌الله جلوه، تهران: روایت.
  1. انه، کلود (1368). اوراق ایرانی. ترجمه فضل‌الله جلوه، تهران: معین.
  2. ایسنا (1396). گزارش صریح مرکز بررسی‌های استراتژیک درباره «وضعیت حجاب در ایران». قابل‌دسترس در: <https://www.isna.ir >، [10/7/1399].
  3. باختری، هوشنگ (1345). از شهر تهران چه می‌دانیم. تهران: صائب.
  4. بامداد، بدرالملوک (1347). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران: ابن‌سینا.
  5. بایندر، هنری (1370). سفرنامه هنری بایندر؛ کردستان، بین‌النهرین و ایران. ترجمه کرامت‌الله افسر، تهران: فرهنگسرا.
  6. بخشایش، فاطمه‌سادات (1396). دولت بهار؛ بازخوانی پرونده محمود احمدی‌نژاد بدون روتوش. بی‌جا: بی‌نا.
  7. بروگش، هنریش (1374). در سرزمین آفتاب. ترجمه محمد جلیلوند. تهران: مرکز.
  8. بل، گرترود (1363). تصویرهایی از ایران. ترجمه بزرگمهر ریاحی، تهران: خوارزمی.
  9. بلوشر، ویبرت (1363). سفرنامه بلوشر. ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
  10. بنجامین، س.ج.و (1363). ایران و ایرانیان؛ عصر ناصرالدین‌شاه. ترجمه حسین کردبچه، سازمان انتشارات جاویدان.
  11. بهنود، مسعود (1363). از سیدضیاء تا بختیار. بی‌جا: بی‌نا.
  12. پارسای، فرخ‌رو؛ آهی، همای و ملکه طالقانی (1346). زن در ایران باستان. تهران: چاپخانه 25 شهریور.
  13. تاج‌السلطنه، زهرا (1362). خاطرات تاج‌السلطنه. تهران: تاریخ ایران.
  14. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد (1378). تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
  15. جعفری، مرتضی؛ اسماعیل‌زاده، صغری و معصومه فرشچی (1371). واقعه کشف‌حجاب (اسناد منتشر نشده از واقعه کشف‌حجاب). تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی.
  16. داگلاس، ویلیام او (1377). سرزمین شگفت‌انگیز و مردمی مهربان و دوست‌داشتنی. ترجمه فریدون سنجری، تهران: گوتنبرگ.
  17. دالمانی، هانری رنه (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمه ایرج فره‌وشی. تهران: ابن‌سینا.
  18. دولت‌آبادی، یحیی (1362). حیات یحیی. جلد چهارم، تهران: عطار.
  19. دولتشاهی، مهرانگیز (1984الف). در مصاحبه با مهرانگیز دولتشاهی، 1984؛ پاریس؛ نوار شماره 5؛ صفحه 22 از متن مکتوب مصاحبه؛ مصاحبه‌کننده: شاهرخ مسکوب.
  1. دولتشاهی، مهرانگیز (1984ب). در مصاحبه با مهرانگیز دولتشاهی، 1984؛ پاریس؛ نوار شماره 4؛ صفحه 7 از متن مکتوب مصاحبه؛ مصاحبه‌کننده: شاهرخ مسکوب.
  2. دهقان‌پور، علی‌رضا و لیلا اوشلی (1399). «حکمت حجاب در اسلام». مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال 18، شماره 69، صص: 168-154.
  3. ذکاء، یحیی (1336). لباس زنان ایران؛ از سده سیزدهم هجری تا امروز. تهران: بی‌نا.
  4. رایت، رابین (1382). آخرین انقلاب بزرگ؛ انقلاب و تحول در ایران. ترجمه احمد تدین و شهین احمدی، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
  5. رایس، کلاراکالیور (1383). زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان. ترجمه اسدالله آزاد. تهران: کتابدار.
  6. رفیع‌پور، فرامرز (1376). توسعه و تضاد. تهران: مرکز چاپ و انتشارات شهید بهشتی.
  7. روزنامه آیینه غیب‌نما (1326ه.ق). شماره 27، ص 4.
  8. روزنامه شکوفه (1293ه.ق). سال 3، شماره 8، ص3.
  9. روزنامه شکوفه (1332ه.ق). سال 2، شماره 22، ص 2.
  10. روزنامه شکوفه (1332ه.ق). سال 2، شماره 23، ص 2.
  11. روزنامه شکوفه (1333ه.ق). سال 3، شماره 12، ص 2.
  12. روزنامه کیهان (1357). به‌تاریخ 19/12/1357، شماره 10657، ص 2.
  13. روزنامه کیهان (1357). به‌تاریخ 20/12/1357، شماره 10658: ص 3.
  14. روزنامه کیهان (1359). به‌تاریخ 2/5/1359، شماره 11053، ص 2.
  15. روزنامه نسیم صبا (1323) به تاریخ اردیبهشت 1323، ص 3.
  16. زائری، قاسم (1393). «دیرینه‌شناسی حجاب در ایران». زن در توسعه و سیاست، سال 12، شماره 2، صص: 186-153.
  17. زرین‌کوب، عبدالحسین (1378). روزگاران؛ تاریخ ایران؛ از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. تهران: سخن.
  18. ساعی، علی (1392). روش پژوهش تطبیقی با رویکرد تحلیل کمی، تاریخی و فازی. تهران: آگه.
  19. سرنا، کارلا (1362). آدمها و آیین‌ها در ایران. ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار.
  20. سینماپرس (1399). وضعیت حجاب در سینما و شبکه نمایش خانگی درست نیست و به قول معروفْ شورش را درآورده‌اند. آمده در وبگاه سینما پرس، قابل‌دسترس در: <cinemapress.ir>، [12/6/1401].
  21. شوستر، مورگان (1344). اختناق ایران. ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری. تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی‌علیشاه.
  22. شیل، مری (1368). خاطرات لیدی شیل. ترجمه حسن ابوترابیان، تهران: نشر نو.
  23. صادقی، فاطمه (1392). کشف‌حجاب: بازخوانی یک مداخله مدرن. تهران: نگاه معاصر.
  24. صدر، شادی (1383). «بدحجابی در قانون، فقه و رویه‌های عملی». بازتاب اندیشه، سال 9، شماره 48، صص: 19-13.
  25. صدر، محسن (1364). خاطرات صدرالاشراف. تهران: وحید.
  26. طالبان، محمد رضا (1398). «بیزگرایی و مطالعات تاریخی در علوم اجتماعی». جامعه‌شناسی تاریخی، سال 11، شماره 2، صص: 228-203.
  27. طالبان، محمد رضا (1393). روش‌شناسی مطالعات انقلاب؛ با تأکید بر انقلاب اسلامی. تهران: پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی.
  28. طالبان، محمد رضا (1391). جستارهای روشی در علوم اجتماعی. تهران: پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی.
  29. طالبوف، عبدالرحیم (1356). کتاب احمد یا سفینه طالبی. تهران: شب‌گیر.
  30. طالقانی، آیت‌الله سید محمود (1359). حجاب و شخصیت زن. تهران: انتشارات حوزه جهاد سازندگی.
  31. علی‌بابایی، داوود (1382). بیست و پنج سال در ایران چه گذشت؟ (از بازرگان تا خاتمی). جلد اول (از 19 دی 1356 تا 15 بهمن‌ماه 1358)، تهران: امید فردا.
  32. عین‌السلطنه، قهرمان میرزا (1374). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. تهران: اساطیر.
  33. فرجی، مهدی (1395). نوربرت الیاس و تحلیل تمدنی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
  34. فوران، جان (1377). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران؛ از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی. ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
  35. کار، مهرانگیز (1380). مشارکت سیاسی زنان؛ موانع و امکانات. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
  36. کاشی، شیما (1399). «واعظان و دین‌عامه». رساله دوره دکتری، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
  37. کاکو، اوبا (1393). سفرنامه ایران و ورارود اوءبا کاگه‌آکی (کاکوء) (1328 ه.ق/1910.): بخشی از کتاب چهل هزار فرسنگ از شمال تا جنوب جهان. ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه‌اورا، تهران: طهوری.
  38. کرونین، استفانی (1383). رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین؛ دولت و جامعه در زمان رضاشاه. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
  39. لاینگ، مارگارت (1371). مصاحبه با شاه. ترجمه اردشیر روشنگر، تهران: البرز.
  40. ماساهارو، یوشیدا (1373). سفرنامه یوشیدا ماساهارو. ترجمه هاشم رجب‌زاده. مشهد: آستان قدس رضوی.
  41. مجدالدین، اکبر (1383). «نوربرت الیاس بنیان‌گذار جامعه‌شناسی فرایند». پژوهشنامه علوم انسانی، سال 11، شماره 42-41، صص: 148-131.
  42. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1390). گزارش «ارزیابی راهبردهای عفاف و حجاب1: راهبرد اقناعی و کنترلی». کد موضوعی: 270؛ شماره مسلسل: 10879، تاریخ انتشار: 19/4/1390؛ تهیه و تدوین آسیه ارحامی؛ قابل‌دسترس در درگاه اینترنتی مرکز پژوهش‌های مجلس؛ به آدرس: <majlis.ir>، [13/3/1401].
  43. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1393). اظهار نظر کارشناسی درباره: «طرح صیانت از حریم عفاف و حجاب». کد موضوعی: 270؛ شماره مسلسل: 14341، تاریخ انتشار: 3/8/1393؛ تهیه و تدوینِ آسیه ارحامی و سینا کلهر؛ قابل‌دسترس در درگاه اینترنتی مرکز پژوهش‌های مجلس؛ به آدرس: <majlis.ir>، [13/3/1401].
  44. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1397).عوامل مؤثر بر اجرایی‌شدن سیاست‌های حجب و راهکارهای پیش‌رو. کد موضوعی: 270؛ شماره مسلسل: 15958، تاریخ انتشار: 3/5/1397؛ تهیه و تدوین سینا کلهر و ریحانه رحمانی‌پور؛ قابل‌دسترس در درگاه اینترنتی مرکز پژوهش‌های مجلس؛ به آدرس: <majlis.ir>، [13/3/1401].
  45. مطهری، مرتضی (بی‌تا). مسئله حجاب. چاپ دوم، قم: صدرا.
  46. مکارم شیرازی، ناصر (1398). «پوشش اصیل بانوان ایرانی قبل از اسلام». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، قابل‌دسترس در: < http://www.makarem.ir>، [12/8/1399].
  47. مکی، حسین (1362). تاریخ بیست‌ساله ایران: استمرار دیکتاتوری رضاشاه پهلوی. جلد ششم، تهران: ناشر.
  48. موزر، هنری (1356). سفرنامه ترکستان و ایران. ترجمه علی مترجم. تهران: سحر.
  49. مؤیدثابتی، پروین جوان (1988). در مصاحبه با پروین جوان مؤیدثابتی؛ 8 سپتامبر 1988؛ نیس؛ صفحه 4-3 از متن مکتوب، بنیاد مطالعات تاریخ شفاهی ایران؛ مصاحبه‌کننده: مهناز افخمی.
  50. میشل، سرژ و پائولو وودز (1390). قدمت روی چشم؛ چهره ایران امروز (نسخه آنلاین). ویرایش نسخه فارسی: لاله پویا. گروسه.
  51. نهاوندی، هوشنگ (1348). «عقب‌افتادگی و توسعه اقتصادی». آمده در: دانشگاه پهلوی، خرد و کوشش. مجموعه بررسی‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی، هنری و ادبی. بی‌جا.
  52. واحد، سینا (1363). قره‌العین: درآمدی تاریخی بر تاریخ بی‌حجابی در ایران. تهران: نور.
  53. ولی‌نژاد، عبدالله و محمد علی خلیلی اردکانی (1401). «ملاحظات نیل به مسئله تزپاسخ (تقسیم کاری پژوهشی برای جامعه دانشجویی)». نامه آموزش عالی، سال 15، شماره 60، صص:41-27.
  54. ویلز (1389). ایران در یک قرن پیش. ترجمه غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
  55. ویلسن (1347). سفرنامه ویلسن. ترجمه حسین سعادت نبوی. تهران: وحید.
  56. هینیش، ناتالی (1398). جامعه‌شناسی نوربرت الیاس. ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: نی.
  57. یاسمین، طاهره و هادیان جزی (1390). «زن در سینمای ایران؛ از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی». در: زن در تاریخ معاصر ایران؛ مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی دانشگاه زنجان، اسفند 1381.
  58. یغمایی، اقبال (1335). کارنامه رضاشاه کبیر؛ بنیانگذار ایران نوین. تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
  59. یوسف‌مدد، صدیقه (1398). اسلام سیاسی و دیگربودگیِ زن: زن و اسلام سیاسی در ایران معاصر. تهران: گام نو.
  60. Elias, N. (1991). The Society of Individuals. Oxford: Blackwell.
  61. Elias, N. (2000). The Civilizing process: Sociogenetic and Psycologenetic Investigations. Oxford: Blackwell.
  62. Loyal, S. & Quilly, S. (2004). The Sociology of Norbert Elias. Cambridge.
  63. Smith, D. (2001). Norbert Elias and Modern Social Theory. London: SAGA.