عناصر فرهنگی-اجتماعی ایلیاتی – عشیره‌ای و جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی در ایران؛ بررسی انتقادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استادیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

10.22034/ipsa.2024.498

چکیده

از اواسط قرن نوزدهم همزمان با سلسله قاجاریه، درنتیجـۀ مواجهۀ ایرانیان با ارزشهای اروپـایی، هویـت ایرانـی بـا چـالش­­هـای تازه‌ای روبه رو شد. همچنین مفاهیم و ایدئولوژی‏هایی وارد ادبیات سیاسی و فکری آن روزگار شد که با واقعیت تاریخی و اجتماعی جامعه ایرانی مطابقت چندانی نداشت. یکی از این واقعیت­های جامعه‌شناختی به گروههای ایلاتی و عشایری برمی‏گشت که در مفاهیم وارداتی جای چندانی نداشتند، چرا که آنها معرف هویت‏های قومی بودند که در مقابل هویتی مدرنی با عنوان هویت ملی قرار می‏گرفتند. این موضوع باعث شد تا برخی از نظریه‌پردازان قائل به وجود تعارض و تضاد عمیق بین پدیده‌های مدرنی همچون هویت ملی، انقلاب و دولت‌سازی در ایران با روحیه و خلقیات ایلی-عشیره‌ای شوند. نتیجه این موضوع این شد که این محققان در تاریخ‏نگاری­های رسمی و پذیرفته شده کمتر سخن از مشارکت عشایر و ایلات در فرآیند وقایع و تحولات مهم ایران معاصر از جمله جنبش مشروطه و انقلاب 1357 به میان بیاورند. از سوی دیگر، مولفه دیگری که منجر به تقویت رویکرد مذکور شد، ریشه در بینش شرق‌شناسی داشت که بر اساس آن، تاریخ شرق الزاماً چیزی جز صورتِ تحریف‌شدۀ تاریخ غرب نبود و در نهایت شرق مسیری جز پای‌گذاشتن در همان طریقتِ غربی نداشت. برآیند دیدگاه مذکور، در تحلیل تاریخ ایران، منجر به نادیده انگاشتن عناصر فرهنگی-اجتماعی و ایلیاتی-عشیره‏ای است که به عنوان تشکیل دهنده خرده‏هویت‏ها در تعامل با هویتی ملی در فرایند تکوین هر دو رخداد مهم دوران معاصر نقش مهمی ایفا نموده‏اند. به همین دلیل، در مقاله مذکور به بازخوانی انتقادی رویکرد تاریخی پرداخته شد و تلاش شد تا خوانشی محدود از تاریخ را که شهرمحور و مرکزمحور است و نقش گروه‏های به ظاهر حاشیه‏ای مثل ایلات و عشایر در آن تا حد ممکن تقلیل یافته است، از نو مورد بازنگری قرار بگیرد. در این بازخوانی انتقادی نویسنده همچنین تلاش کرده است تا به الگوهای نظری متفاوتی بیندیشد و پرسش اصلی خود را این طور مطرح کند که در روایت تاریخ‏نگاری از جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی، عناصر فرهنگی-اجتماعی ایلیاتی چه تاثیر و جایگاهی داشته است؟ زیربنای بنیادی این پژوهش تلاش برای ایجاد تردید و تزلزل در خوانش‏های شرق شناختی از تاریخ معاصر ایران بوده است. در همین راستا اگرچه پرسش اصلی تحقیق درباب نقش عناصر فرهنگی-اجتماعی ایلیاتی در جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی بود، اما در واقع تحقیق از خِلال این پرسش و به واسطۀ آن به دنبال ارائه قرائت‏های جدیدتری از تاریخ معاصر ایران بوده است. فرضیه پژوهش بر این مفهوم استوار است که هویت ملی و ملت مدرن ضرورتاً به معنای انحلال فورماسیون­های پیشامدرن و ادغام آن در یک کلیتِ مصنوعی و برساخته از بالا نیست و در همین راستا است که تحولات کلان ایران معاصر الزاماً «شهرمحور» و به‌ویژه «تهران‌محور» و «کلانشهرمحور» نیستند و ضروری به نظر می‏رسد تا نقش گروه‌هایی که خارج از کانون شهرهایی همچون تهران و مراکز استانها – که غالباً نماد تحقق مدرنیته‌اند – قرار می‌گیرند نیز مورد توجه واقع شود. در این مورد، در حوزه تاریخ‏نگاری معاصر و مباحث جامعه‌شناختی، از جهت غلبه نگاه شهرمحور و تهران‌محور، توجه چندانی به نقش ایلات و عشایر نشده است. با فرض اینکه جامعه می‌تواند تکثر اجتماعی خودش را حفظ نموده و در عین حال در پدیده‌های ملی نیز نقش‌آفرینی کند، سه مولفۀ فرهنگی-اجتماعی حیات ایلیاتی-عشیره‌ای – یعنی رهبری ایل، سازمان اجتماعی و روحیه و فرهنگ مشارکت در حیاتِ جمعی قبیله – در این مقاله در چگونگی مداخلۀ قبایل ایرانی در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته ‏اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Socio-cultural elements of Iliat - tribes and the constitutional movement and Islamic revolution in Iran; Critical review

نویسندگان [English]

  • Kianoosh Moammar 1
  • Ali Akbar Amini 2
  • Seyed Asadullah Athari Merianeh 3
1 Ph.D. student of Political Science, Department of Political Science, Faculty of Law, Theology and Political Science, Science and Research Unit, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Islamic Azad University, Tehran Branch, Tehran Center, Iran
3 Assistant Professor, Department of Political Science, Faculty of Law and Political Science, Takistan branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
چکیده [English]

In the literature of political and social identity, the relationship between identity and local and national culture has always been disputed; Some thinkers believe in the conflict between the ideas of tribal culture and national identity, and subsequently its negative impact on the formation of the modern state, and others do not consider these two identities complementary to each other or at least in conflict between them. In the historical narrative of the two important events that shaped the flow of the constitutional movement and the Islamic Revolution of Iran, the same controversy exists in the form and content of the historiographical narratives. Based on this, the main question of the present research is as follows: What is the impact and position of Illyrian socio-cultural elements in the historiography of the constitutional movement and the Islamic revolution? The findings of the research have shown that the element of tribal leadership, centralized and hierarchical social organization, and the culture of participation in the collective life of the tribe provided platforms for the tribes to have an effective presence in both revolutions. The approach of the article is the qualitative method under the paradigm of critical history and the data is collected in documentary and library form.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Constitutional revolution
  • Islamic revolution
  • tribes
  • nomads
  • nationality
  • ethnicity

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 26 اسفند 1402
  • تاریخ دریافت: 13 آذر 1402
  • تاریخ بازنگری: 18 بهمن 1402
  • تاریخ پذیرش: 12 اسفند 1402