واکاوی جایگاه حقوق طبیعی فرد در قانون اساسیِ مشروطه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی

2 استادیار علوم سیاسی

چکیده

حقوق فردی یکی از مهم‌ترین مباحث در اندیشۀ سیاسی و نیز حقوقی جدید است. با تعریف حقوق طبیعی برای فرد، جایگاه آن در نظام‌های سیاسی و فکری متحول شد و مسائلی چون آزادی فردی، آزادی بیان، آزادی اجتماعات، برابری سیاسی و اجتماعی و نظایر آن در صدر اصولی قرار گرفت که قوانین اساسی کشورها با آن نوشته می‌شد. در ایران نیز، ورود مفاهیم جدید، از دورۀ قاجار، ابتدا در نوشته‌های سیاسی و انتقادی، و در نهایت، در متممِ قانونِ اساسیِ مشروطه تبلور یافت. متممِ قانون اساسی، ذیل عنوانِ «حقوقِ ملّت» به این آزادی‌ها پرداخت. حقوق فردی در عصر مشروطیت، خود ذیل گفتمان فراگیر قانون‌خواهی که در مشروطیت تبلور یافته بود قرار داشت. مفاهیمی چون آزادی و برابری، دال‌هایی بودند که در مفصل‌بندی با دال قانون‌خواهی و مشروطه در گفتمان مشروطه‌خواهی قرار گرفتند. در این مقاله، با استفاده از روش گفتمان لاکلا و موف، این مفصل‌بندی بررسی می‌شود. فرضیۀ این مقاله آن است که فرضیۀ اصلی این مقاله آن است که گسترش اندیشۀ آزادی و برابری پیش از مشروطه، نقش مهمی در شکل‌گیری گفتمان مشروطه‌خواهی داشت و در عصر مشروطه مناقشه‌هایی بر سرِ نسبتِ آن با حقوقِ شرع ایجاد شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A SURVEY ON THE PLACE OF NATURAL INDIVIDUAL RIGHTS IN CONSTITUTION

نویسندگان [English]

  • Ataollah Afsordeh 1
  • Shiva Jalalpour 2
  • Hamed Ameri Golestani 2
چکیده [English]

Individual rights are one of the most important topics in new political and legal thought. Definition of natural rights for individuals transformed the place of these rights in the political and intellectual systems, and issues such as: individual freedoms, freedom of speech, freedom of assembly, political and social equality, and so on were placed at the top of principles of different countries’ constitutions. In Iran, too, new concepts have emerged since the Qajar era. First, this happened in political and critical writings, and finally in the supplementary of the Persian Constitution. The principles supplementary to the Constitution have addressed these freedoms under the section of “Nation Rights”. Individual rights in the constitutional era were subjected to the comprehensive discourse of legal positivism which had emerged during the constitutional era. In the articulation, concepts like freedom and equality were signifiers that were placed along with other signifiers like legal positivism and constitutionalism in the discourse of constitutionalism. In the present paper, this articulation is investigated through Laclau and Mouffe’s discourse theory. The main hypothesis of this paper is that the development of the idea of freedom and equality before the constitutional revolution played an important role in the formation of the discourse of constitutionalism, and that conflicts arose over its relation to religious law during the constitutional era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Natural Rights
  • Religious Law
  • Individual Rights
  • Constitution
  • Constitutionalism
آبادیان، حسین(1383)، بحران مشروطیت در ایران، تهران، مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی(1351)، مقالات، به‌کوشش باقرمؤمنی، تهران، آوا.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی(1357)، مکتوبات، به‌کوشش باقر مؤمنی، تبریز، نشر احیاء.
آدمیت، فریدون(1349)، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی.
آدمیت، فریدون(1357)، اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی، تهران، انتشارات پیام.
آدمیت، فریدون(1363)، اندیشه‌های طالبوف تبریزی، تهران، دماوند.
آیةاللهی، محمدصادق و مسعود حبیبی مظاهری(1393)، تاریخ علم حقوق در ایران، در: تاریخ جامع ایران، بیست جلد، جلد چهاردهم: تاریخ علوم و ادبیات(2)، تهران، مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
اخوان کاظمی، بهرام(1391)، نقد و ارزیابی تحلیل گفتمانی لاکلا و کاربرد آن در سیاست، سیاست، شمارۀ24، زمستان.
اصفهانی، ابوطالب بن محمد(بی‌تا)، مسیر طالبی، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران، بی‌نا.
اکبری، یحیی و همکاران(1395)، ورود مفهوم حق به ایران و برخورد قانون‌گذار اساسی با آن در عصر مشروطه، مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال پنجم، شماره دهم، بهار و تابستان.
الطهرانی، محمدعلی بن محمدحسن(1387)، ندای اسلام؛ در اثبات مشروطیت سلطنت به قانون شریعت، در: رسائل مشروطیت، (مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیۀ غلامحسین زرگری‌نژاد، 2 جلد، جلد اوّل، تهران، مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
بهمنی قاجار، محمدعلی (1387)، مبانی و سیر تحول حق آزادی و امنیت شخصی، اطلاعات سیاسیاقتصادی، شمارۀ251-252، مرداد و شهریور.
تقوی، نصرالله(1378)، مقالۀ سؤال و جواب در فواید مجلس، در: رسائل مشروطیت، جلد اوّل.
حقیقت، صادق و محمدعلی حسین‌زاده(1387)، گفتمان، در: رهیافت و روش در علوم سیاسی، به اهتمام عباس منوچهری، تهران، سمت.
دل وکیو، ژورژ (١٣٨٠)، فلسفۀ‌ حقوق‌، جواد واحدی، تهران، نشر نی.
رایین، اسماعیل(1350)، میرزا ملکم خان، تهران، صفی‌علیشاه.
رضاقلی میرزا(1346)، سفرنامۀ رضاقلی میرزا نایب‌الایاله، به کوشش اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران، دانشگاه تهران.
ساکت، محمدحسین(1370)، نگرشی تاریخی به فلسفۀ حقوق، جهان‌ معاصر‌.
سلطانی، علی‌اصغر(1383)، تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش، علوم سیاسی، سال هفتم، شمارۀ بیست و هشتم، زمستان.
سلطانی، ناصر(1391)، مفهوم برابری در مقابل قانون در متمم قانون اساسی مشروطیت، مطالعات حقوقی، شمارۀ7، پاییز و زمستان.
سلیمی نوه، اصغر،(1383و1384)، پژوهشی پیرامون مفهوم حق و ابعاد آن در فلسفه سیاسی‌ کانت‌، سروش‌ اندیشه، شمارۀ١٢و١٣، زمستان و بهار.
شیرازی، میرزا صالح(1347)، سفرنامۀ میرزاصالح، به اهتمام و مقدمۀ اسماعیل رائین، روزن.
طالبوف، میرزا عبدالرحیم(1356)، مسائل‏الحیات، در: کتاب احمد، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران، شبگیر.
طالبوف، میرزا عبدالرحیم(1357)، ایضاحات در خصوص آزادی، در: آزادی و سیاست، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، سحر.
طباطبایی، جواد(1391)، تأملی دربارۀ ایران، جلد دوم: نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تهران، انتشارات مینوی خرد.
طباطبایی، جواد(1392)، تأملی دربارۀ ایران، جلد دوم: نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظریۀ مشروطه‌خواهی، تهران، انتشارات مینویِ خرد.
طباطبایی، جواد(1393الف)، ایران در دورۀ فتح‌علی شاه، در: تاریخ جامع ایران، بیست جلد، جلد دوازدهم: ایران در عصر قاجاران و پیوست‌ها، تهران، مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
طباطبایی، جواد(1393ب)، تاریخ اندیشۀ سیاسی جدید در اروپا، جلد نخست: از نوزایش تا انقلاب فرانسه، دفتر نخست: جدال قدیم و جدید در الهیات و سیاست، ویراست دوم با تجدیدنظر کامل، تهران، مینوی خرد.
طباطبایی، جواد(1395)، تاریخ اندیشۀ سیاسی جدید در اروپا، جلد نخست: از نوزایش تا انقلاب فرانسه، دفتر سوم: نظام‌های نوآئین در اندیشۀ سیاسی، تهران، مینوی خرد.
عامری گلستانی، حامد(1394)، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشۀ میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، نگاه معاصر.
فاضلی، حبیب‌اله(1394)، فرهنگ زبانی در گفتمان مشروطیت (با تأکید بر قانون اساسی و مصوبات مجلس اوّل مشروطه)، مطالعات ملی، شمارۀ61، بهار.
فروزش، سینا(1389)، مجلس اوّل مشروطه و نقش آن در تدوین و شکل‌گیری قانون اساسی، پیام بهارستان، شمارۀ10، زمستان.
فیرحی، داود(1390)، فقه و سیاست در ایران معاصر: فقه سیاسی و فقه مشروطه، تهران، نشر نی.
قاری سیدفاطمی، محمد(1382)، حقوق بشر در جهان معاصر، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
قاری سیدفاطمی، محمد و علی مشهدی(1388)، تحولات نظریۀ حقوق طبیعی مدرن، پژوهش حقوقی، شمارۀ2، بهار.
قایم‌مقامی، جهانگیر(1350)، اسناد و نامه‌های تاریخی: گزارش‌های میرزا ملکم خان ناظم‌الملک به وزارت خارجه ایران، بررسی‌های تاریخی، شمارۀ31، فروردین و اردیبهشت.
کاشانی عبدالرسول(1387)، رسالۀ انصافیه، در: رسائل مشروطیت، جلد دوم.
کدیور، محسن(1387)، سیاستنامۀ خراسانی: قطعات سیاسی در آثار آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، تهران، کویر.
کرمانی، میرزا آقاخان(1339)، هشت بهشت، با مقدمۀ افضل‌الملک کرمانی، تهران، بی‌نا.
کفایی، محمد(1359)، مرگ در نور، تهران، زوار.
کیوان، مهدی(1376)، تجددگرایی فرهنگی در جهان سوم و مبانی فرهنگ غرب، راهبرد، شمارۀ13.
مارش، دیوید‌ و جری استوکر(1378)، روش و نظریه در علوم سیاسی، ترجمه امیرمحمد حاجی یوسفی‌، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
متمّمِ قانونِ اساسیِ مشروطه.
مجتهدی، کریم(1379)، اصلاحات به قرائت میرزا ملکم خان، کتاب نقد، شمارۀ16، پاییز.
محلاتی، محمداسماعیل(1387)، اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه، در: رسائل مشروطیت، جلد دوم.
مدیرشانه‌چی، محسن و علی سلیمان‌پور(1394)، درآمدی بر قانون‌گرایی و آزادی‌خواهی در گفتمان مشروطیت ایران، رهیافت انقلاب اسلامی، شمارۀ33، زمستان.
مرادخانی، فردین(1396)، خوانش حقوقی از انقلاب مشروطۀ ایران (تاریخ مفاهیم و نهادهای حقوق عمومی در ایران)، تهران، نشر میزان.
مستشارالدوله، میرزا یوسف خان(1394)، رسالۀ موسومه به یک کلمه، در: حامد عامری گلستانی، تجدد و قانونگرایی: اندیشۀ میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، نگاه معاصر.
معنوی، علی(1385)، آزادی در گفتمان سیاسی غرب، راهبرد، شمارۀ42.
مک‌دانل، دایان(1380)، درآمدی بر نظریه‌های گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان.
موسوی زنوز، موسی(1394)، نقدی بر حقوق جنگ و صلح در اندیشۀ هوگو گروسیوس، مطالعات حقوق عمومی، دورۀ45، شمارۀ1، بهار.
میرزایی، محمد و علی ربانی خوارسگانی(1393)، ایدئولوژی، سوژه، هژمونی، و امر سیاسی در بستر نظریۀ گفتمان، غرب‌شناسی بنیادی، سال پنجم، شمارۀ1، بهار و تابستان.
میرموسوی، علی(1384)، اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازی دولت و تحول در اندیشۀ سیاسی معاصر شیعه، تهران، نشر نی.
ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد(1364)، تاریخ بیداری ایرانیان، جلد دوم، تهران، امیرکبیر.
ناظم‌الدوله، میرزا ملکم(1381)، رساله‌های میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله، گردآوری و مقدمه حجت‌الله اصیل، تهران، نشر نی.
نائینی، محمدحسین(1387)، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، در: رسائل مشروطیت، جلد دوم.
نجفی مرندی، ابوالحسن(1387)، دلایل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات القرآن، در: رسائل مشروطیت، جلد اوّل.
نظری، علی‌اشرف(1386)، هویت مدرن و ظهور گفتمان مشروطیت در ایران، مطالعات ملّی، شمارۀ32، زمستان.
نوری، شیخ فضل‌الله(1387)، حرمت مشروطه، در: رسائل مشروطیت، جلد اوّل.
ویژه، محمدرضا(1383)، مفهوم اصل برابری در حقوق عمومی نوین، حقوق اساسی، شمارۀ2، تابستان.
ویژه، محمدرضا و حمید قهوه‌چیان(1391)، تحلیلی بر نظام‌نامۀ انتخابات سال 1285 مجلس شورای ملّی، فقه و حقوق اسلامی، دورۀ3، شمارۀ5، زمستان.
وینسنت، اندرو(1376)، نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی.