سیاسی کردن رنج؛ واکاویِ گذار از قدرت آیینیِ قجری به قدرت انضباطیِ پهلوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی (گرایش مسایل ایران)، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار علوم سیاسی،‌ دانشکده حقوق و علوم سیاسی،‌ دانشگاه فردوسی،‌ مشهد،‌ ایران

3 استاد علوم سیاسی،‌ دانشکده حقوق و علوم سیاسی،‌ دانشگاه فردوسی،‌ مشهد،‌ایران

4 دانشیار علوم سیاسی،‌ دانشکده حقوق و علوم سیاسی،‌ دانشگاه فردوسی،‌ مشهد،‌ایران

چکیده

بهره‌گیری از ابزارها و نهادهایِ «بهنجارسازی» در نتیجۀ آگاهی از شیوه‌های نوین سیاست‌ورزی در دوران قاجار موردتوجه قرار گرفت. با محوریت شاه در عرصۀ سیاست؛ این قدرت شاه، نگاه شاه، و تفسیر شاه از امور بود که با تکیه بر نوعی «قدرت آئینی» بر فراز تمام نیروها حکمرانی می‌کرد. با تلاش برای تشکیل دولت مدرن در دورانِ پهلوی اول، با ایجاد تکنیک‌های ویژه‌ای مبتنی بر «قدرت انضباطی» حکمرانی بر سوژه‌ها آغاز شد. در این تغییر و تحول، پنداشت «بدن» در حکم یکی از مؤلفه‌های اصلی عملکرد روابط قدرت، حائز اهمیت است چراکه تمامی این کردارها بر بدن سوژه اعمال می‌شود. بر پایه چنین مفروضی پرسش این نوشتار این است: چگونه رنجی که بر بدنِ رعایا تحمیل می‌شود، تبدیل به یک ابزار سیاسی شده و از رهگذر آن، تکنولوژی سیاسی در خدمتِ حکومت‌مند شدنِ سیاست قرارگرفته است؟ در پاسخ به پرسش پژوهش، این فرضیه مطرح است: در دوران حکومت قاجار و پهلوی اول، سوژه و بدنش در فرایند سازوبرگ‌هایِ قدرت آئینی و تحول آن به قدرت انضباطی متحول شده و به ابژه‌هایی مطیع و سربه‌راه تبدیل می‌شوند. این پژوهش با استفاده از روش پژوهش تبارشناسیِ خاطرات و گزارش‌هایِ سیاحان، دستورات حکومتی و ذی‌نفعان و روایات تاریخی درزمینهٔ شیوه حکومت‌مندی در این دوران انجام‌شده است و می‌کوشد با تأکید بر «سیاسی کردن رنج» رویکردهای حکومت قاجار و پهلوی اول را فراخوانَد و با پرداختن به این موضوع چگونگی تبدیل «رعیت» به ابژه‌هایی مطیع و سربه‌راه توضیح دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Politicize suffering: An analysis of the transition from Qajri Ritual Power to Pahlavi disciplinary power

نویسندگان [English]

  • Seyed Morteza Hafezi 1
  • Mehdi Najafzadeh 2
  • Mohsen Khalili 3
  • Rohollah Eslami 4
1 Ph.D. Candidate in Political Science (Contemporary Iran’s issues), Faculty of Law and Political Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
2 Associate Professor of Political Science, Faculty of Law and Political Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
3 Professor of Political Science, Faculty of Law and Political Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
4 Assistant Professor of Political Science, Faculty of Law and Political Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Using "normalization" tools and institutions was considered because of an awareness of new methods of politics in the Qajar period. Centered on the Shah in politics; It was the king's power, the king's view, and the king's interpretation of things that ruled over all forces, relying on a kind of "religious power". To form a modern state in the first Pahlavi era, the rule of subjects began with the creation of special techniques based on "disciplinary power". In this transformation, the notion of "body" as one of the major components of the functioning of power relations is important because they apply all these actions to the subject's body. the question of this article is: How is the suffering inflicted on the bodies of the subjects, has it become a political tool, and through it, has political technology governed politics? In response to the research question, this hypothesis is raised: During the rule of Qajar and the first Pahlavi, In the process of the mechanisms of religious power and its evolution, the subject, and her body are transformed into disciplinary power and become obedient and sublime objects. This research has been done by using the method of genealogical research of tourists' memoirs and reports, government orders and stakeholders and historical narrations in governance in this period, and tries to call the approaches of the Qajar and Pahlavi governments by emphasizing "politicization of suffering" to deal with this subject. Ultimately, it explains how the "subject" becomes obedient and sublime objects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ritual power
  • disciplinary power
  • body technologies
  • Qajar
  • first Pahlavi
اباذری، یوسف، حمیدی، نفسیه (1387)، جامعه‌شناسی بدن و پاره‌ای از مناقشات، پژوهش زنان، دوره 6، شماره 4، صص 120-160.
آبراهامیان، یرواند (1389)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
احمدزاده، محمدامیر (1394)، ارزیابی و نقد مسئلۀ کشف حجاب از منظر رابطۀ قدرت و سیاست‌های فرهنگی (1320-1305 ش)، فصلنامه جامعه پژوهی فرهنگی، سال ششم، شماره ۱، صص 1-26.
اسمارت، بری (1398). میشل فوکو، ترجمه لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: اختران.
اصفهانی، محمدحسین بن محمدرحیم لنجانی (1391)، جنّة الاخبار (بخش تاریخ زندیه و قاجاریه)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
آقازاده، مینا و دیگران (1393)، رساله در آداب جنگ و قانون مشق نظام در ایران دوره قاجار (بر اساس نسخه خطی شاره 659 کتابخانه مجلس ...)، تهران: انجمن تاریخ‌پژوهان مراغه، منشور سمیر.
آبراهامیان، یرواند (1394)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولییایی، تهران: نشر نی.
آدمیت، فریدون، ناطق، هما (1356)، افکار اجتماعی-سیاسی و انتقادی در آثار منتشرنشده دوران قاجاریه، تهران: آگاه.
آصف؛ محمدحسین (1384)، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
بروگش، هینریش (1367)، سفری به دربار صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
بن‌تان، اگوست (1354)، سفرنامه بن‌تان، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران: سپهر.
پاپٌلی یزدی و دیگران (1397)، باستان‌شناسی سیاست‌های جنسی و جنسیتی در پایان عصر قاجار و دوره پهلوی اول، تهران: نگاه معاصر.
پولاک، یاکوب ادوراد (1361)، سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان، چ 2، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
تانکوانی، ژی. ام (1383)، نامه‌های درباره ایران و ترکیه آسیا؛ (سفرنامه تانکوانی)، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: چشمه.
تِره زِل (1361)، یادداشت‌های ژنرال تِره زِل در سفر به ایران، به اهتمام ژ. ب. دوما، ترجمه عباس اقبال، تهران: انتشارات سایولی فرهنگسرا.
توکلی طرقی، محمد (1395)، تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران، پردیس دانش.
ثواقب، جهانبخش (1394)، مجازات‌های عرفی مجرمان در عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه 1209-1324 ق)، جستارهای تاریخی، سال 6، شماره 1، صص 23-45.
حافظی، سید مرتضی؛ وحید سینایی (1399)، تعلیق مشروطیت، وضعیت استثنا؛ کامیابی رضاشاه در کسب سلطنت، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال پانزدهم، شماره 3 (پیاپی 59)، صص 47-75.
حقدار، علی‌اصغر (1383)، مجلس اول و نهادهای مشروطیت، تهران: نامک.
حیدری، غلامحسین مقدم (1395)، ارزیابی تأثیر معماری سراسربین بر نظریه قدرت فوکو، روش‌شناسی علوم انسانی، سال 22 زمستان 1395 شماره 89، صص 173-194.
دالمانی، هانری رنه (1378)، سفرنامة از خراسان تا بختیاری، غلامرضا سمیعی، تهران: طاووس، فرهنگ نشر نو.
دانیالی، عارف (1393)، میشل فوکو، زهد زیبایی‌شناسانه به مثابه گفتمان ضد دیداری، تهران: تیسا.
دروویل، گاسپار (1389)، سفرنامه دروویل، ترجمه جواد محبی، تهران: گوتنبرگ.
دریفوس، هیوبرت، رابینو، پل (1398). میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
دوسرسی (1390)، ایران در 1839 - 1840 م. سفارت فوق‌العاده کنت دوسرسی، ترجمه احسان اشراقی، تهران: نشر سخن.
دیگار، ژان پیر و همکاران (1377)، ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز.
ذکایی، محمدسعید؛ امن پور، مریم (1393)، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن، تهران: تیسا.
ربیعی، ناصر؛ راهروخواجه، احمد (1390)، تاریخ زندان در عصر قاجار و پهلوی، تهران: ققنوس.
رساله دستورالعمل نظمیه، پیام بهارستان،1391.
روزنامه وقایع اتفاقیه ربیع الاول 1291 ق.
روزنبام، جاناتان (1382)، پیشگیری از جرم، ترجمة احمد حبیبی. تهران: انتشارات سپهر.
زرینی، حسن (1384)، «بازخوانی فرمانی از مظفرالدین شاه قاجار»، گنجینه اسناد، دوره 15، شماره 4، زمستان 1384، صفحه 5-8.
سادات، سید محمود (1396)، تحلیل مجازات تبعید در دورۀ پهلوی اول، گنجینه اسناد، دوره 27، شماره 4، زمستان 1396، صفحه 20-43.
ساروی، محمد فتح‌الله بن محمدتقی (1371)، تاریخ محمدی «احسن التواریخ»، به انضمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: امیرکبیر.
سپهر، محمدتقی (1377)، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، ج 3(سلطنت ناصرالدین‌شاه)، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
شامخ نیا، راضیه و دیگران (1398)، نسبت سازوکارهای حکمرانی قجری و مقاومت‌های عمومی عدالت خواهانه، فصلنامه علمی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره 11، ش 1، صص 82-106.
شِرَت، ایوان (1387)، فلسفه علوم اجتماعی قاره‌ای؛ هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریه انتقادی از یونان تا قرن بیست و یکم، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
شیرازی، فضل‌الله (1380)، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، ج 1 و 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صادقی، فاطمه (1396)، کشف حجاب، بازخوانی یک مداخله مدرن، تهران: نگاه معاصر.
فلور، ویلم، بنانی امین (1388)، نظام قضایی عصر قاجار و پهلوی، ترجمه حسن زندیه، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فوکو، میشل (1390)، تولد زیست-سیاست، ترجمه رضا نجف زاده، تهران: نشر نی.
فوکو، میشل (1399)، امنیت، قلمرو، حمعیت: درس‌گفتارهای کولژ دو فرانس 1978-1977، ترجمه: سید محمد جوادی سیدی، تهران: نشر چشمه.
فوکو، میشل (1396)، تئاتر فلسفه، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.
فوکو، میشل (1392)، مراقبت و تنبیه، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.
فوکو، میشل (1398)، باید از جامعه باز دفاع کرد، ترجمه رضا نجف زاده، تهران: نشر اختران.
کارشناس، مسعود (1382)، نفت، دولت و صنعتی شدن، ترجمه سعیدی، علی اصغر و حاجی عبدالوهاب، یوسف، تهران: گام نو.
کرزن، جرج (1373)، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید خراسانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کرونین، استفانی. (1383)، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین. ترجمه مرتضی ثابت فر. تهران، جامی.
محمود میرزاقاجار (1398)، تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخ سلسه قاجار، تصحیح نادره جلالی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مرادی، فاتح و دیگران (1399)، پزشکی و قدرت از عهد ناصری تا دورة رضاخان؛ تبارشناسی سوژة ایرانی، فصلنامه علوم سیاسی، دوره 15، شماره 3، صفحه 141-172.
مرکیور، ژوزف گیلیرمه (1389)، میشل فوکو، ترجمه نازی عظمیا، تهران: نشر کارنامه.
مشایخی، عادل (1395)، تبارشناسی خاکستری است، تهران: انتشارات ناهید.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1383)، مآثر سلطانیه (تاریخ جنگ‌های اول ایران و روس به‌ضمیمه تاریخ جنگ‌های دوره دوم از تاریخ ذو‌القرنین)، تصحیح و تحشیة غلام‌حسین زرگری نژاد، تهران: روزنامه ایران.
مقدس، محمود (1398)، سازوکارهای انضباطی ایجاد اُبژه به هنجار در عصر پهلوی اول بر مبنای نظریه‌ی حکومت‌مندی فوکو، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره 10، شماره 4، صص 146-170.
ملک آرا، عباس میرزا (1325)، شرح‌حال عباس میرزا ملک آرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: انجمن نشر آثار ایران.
ملکم، سرجان (1383)، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، ج 2، تهران: سنایی.
میلانی، عباس (1392)، نگاهی به شاه، کانادا: تورنتو، نشر پرشین سیرکل.
میلز، سارا (1397)، میشل فوکو، ترجمه داریوش نوری، تهران: نشر مرکز.
نوایی، عبدالحسین؛ ملک‌زاده، الهام (1383)، هیئت تفتیشی از دوره قاجار، گنجینه اسناد، دوره 14، شماره 2، زمستان 1383، صفحه 9-12.
غفاری فرد، عباسقلی (1400)، تاریخ سخت‌کشی، تهران: نگاه.
هدایت، رضاقلی (1385)، روضه الصفای ناصری، به کوشش جمشید کیانفر، ج 14، تهران: اساطیر.
هیندس، باری (1380)، گفتارهای قدرت (از هابز تا فوکو)، ترجمه مصطفی یونسی، تهران: شیرازه.
یاور، مجتبی (1385)، تبارشناسی حکمرانی و تغییر، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
Bielskis, Andrius (2008) “Power, H istory an d Gen ealogy: Friedrich N ietzsche an d Michel Foucault”, {http://www.leidykla.vu.lt/fileadmin/Problemos/Problemos_ 75/73Î84.pdf}.
Bouchard, F. Donald (1977), Language, Counter-Memory, Practice: Salected Essays and Intervieee by Michel Foucault, University Press Oxford.
Garland, David (2014), What is a ‘‘history of the present’’? On Foucault’s genealogies and their critical preconditions, Punishment & Society, Vol. 16, No. 4, PP. 365-384.
Hafez F. Farmayan (1975), "Observations on Sources for the Study of Nineteenth- and Twentieth-Century Iranian History", International Journal of Middle East Studies, No 5.
Koopman, Colin (2013), Genealogy as Critique: Foucault and the Problems of Modernity, Indiana University Press.
May, Tood (2006), The Philosophy of Foucault, Routledge; 1st edition.
Oksala, Johanna (2012), Foucault, Politics, and Violence, Northwestern University Press.