ستیهندگی جامعه‌ مدنی شبکه‌ای و دولت در ایران؛ (بازخوانی رابطه دولت و جامعه ایران درآغاز عصر پهلوی اول با تاکید بر نقش مدرس)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشجوی دکترای علوم سیاسی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

جامعه ایرانی تا پیش از تأسیس سلسله پهلوی به اجتماعات و نهادهایی اتکا داشت که از درجات قابل توجهی از استقلال در برابر دولت برخوردار بودند؛ در این میان علمای شیعه به واسطه استقلال اقتصادی از دولت و در اختیار داشتن منابر برای بسیج توده‌های مردم و همچنین اختیار انحصاری تفسیر شریعت بیش از سایر رهبران محلی در جامعه ایران  می‌توانستند مقابل سیاست‌های دولت مرکزی ایستادگی کنند و در صورت لزوم اقدامات دولت را نامشروع جلوه دهند. با این وجود رضاشاه که در بدو سلطنت نسبت به قدرت علما برای مدیریت سازمان اجتماعی در ایران آگاهی داشت و حتی از اندیشه تشکیل جمهوری در ایران به واسطه تقاضای رهبران مذهبی در قم صرف نظر کرده بود به تدریج تلاش کرد تا از طریق تهدید، بازی دوگانه، پنهان کاری و همچنین دسیسه، ترور، قتل و استفاده از ارتش به ایجاد تغییرات بنیادین در جامعه روی آورد؛ در مقابل این اقدامات، برخی رهبران مذهبی، زعمای محلی، سروران و متنفذان جامعه ایرانی به نمایندگی از جامعه مدنی و در عین حال شبکه‌ای ایران در برابر خواست‌های حکومت ایستادگی کردند و کوشیدند تا به هر نحو ممکن ضمن تضعیف نقش دولت از قدرت روزافزون آن بکاهند. این مقاله با روش تبیینی پسارویدادی و مطالعه موردی و بازخوانی کنش‌های سیاسی سیدحسن مدرس به عنوان یکی از مجتهدان و رهبران مذهبی و سیاسی در جامعه ایرانی و با استفاده تلفیقی از آموزه‌های نظریه جامعه شبکه‌ای میگدال و نظریه جامعه مدنی آیزنشتات کوشیده است تا ضمن تبیین مفهوم «جامعه مدنی شبکه‌ای»، فرایند ستیهندگی (تقابل آنتاگونیستی) این جامعه مدنی شبکه‌ای را با دولت در جامعه ایرانی عصر پهلوی اول، واکاوی کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Antagonistic Opposition between Oppressive Government and Web-like Civil Society of Iran under Reza Shah

نویسندگان [English]

  • Shahruz Shariati 1
  • Mehdi Abbasi Shahkuh 2
چکیده [English]

Before the establishment of the Pahlavi Dynasty, the Iranian society relied on communities and institutions that enjoyed independence at a considerable level. In this regard, the Shiite scholars had the opportunity to criticize the governmental actions due to their financial independence and having the mosque tribunes under their control as well as having the exclusive right to interpret Sharia. Therefore Reza Shah who was aware of the power of the Shiite scholars in Iran and even under the pressure of the scholars in Qum had given up establishing a republic regime, gradually started to show a negative reaction to the scholar oppositions against his suppressive and secular policies, and instead of reinforcing a legal authority, he tried to suppress the social movements through threatening, dual game, assassination, conspirator actions as well as using the militaristic power. As representatives of Iranian civil society and network structure of Iran, some religious leaders, local elites and critics of Iranian society resisted against governmental policies and tried to reduce governmental power through weakening the role of state. By explanative post-event method, this article studies the political actions of Sayyed Hassan Modarres, a member of parliament and one of great religious leaders who resisted the wills of Reza Shah and tried to weaken the suppressive government and reduce his power. Migdal’s theory of web-like societies and Eisenstadt’s civil society theory are used to explain the web-like society and its antagonistic opposition with the suppressive government in the Pahlavi era.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Pahlavi
  • Modares
  • web-like society
  • civil society

مراجع

1. آبراهامیان، یرواند (1376) مقالاتی در جامعه شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نشر شیرازه.
2.                  آبراهامیان، یرواند (1386)، ایران بین دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیرشانه‌چی، تهران: نشر مرکز.
3.    آبراهامیان، یرواند(1389)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
4.   ابطحی، سید مصطفی و فرزانه دشتی (1389) «شبه نوسازی در عصر پهلوی اول»، نشریه راهبرد توسعه، شماره 21، 
5.                  اتابکی، تورج (1387)، تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضاشاه، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: انتشارات ققنوس.
6.                  اتحادیه، منصوره (1387) «دولت موقت ایران»، ایران و جنگ جهانی اول؛ میدان نبرد قدرت‌های بزرگ، تهران: انتشارات ققنوس.
7. اشرف،احمد (1347)، «نظام آسیایی یا نظام فئودالی»، مجله جهان نو، سال22، شماره‌های 5-7.
8.                  امینی، علیرضا و حبیب‌الله ابوالحسن شیرازی (1388)، تحولات سیاسی اجتماعی ایران از قاجاریه تا رضاشاه، تهران: نشر قومس.
9.                  بازرگان، مهدی (بی‌تا) سازگاری ایرانی،  بی‌جا.
10.  بامداد، مهدی (1384)، شرح رجال ایران؛ قرن12 و13 و14 هجری شمسی، تهران:انتشارات فردوس.
11.   بهار، محمد تقی (1371)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران (جلد اول)، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
12. ترنر، برایان (1379) ماکس وبر و اسلام، ترجمه‌ی سعید وصالی، تهران:  نشر مرکز.
13. توفیق، ابراهیم (1385) «مدرنیسم و شبه پاتریمونیالیسم»، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 13
14.  جعفری ندوشن، علی‌اکبر و حسن زارعی محمودآبادی (1382)، تجدیدنظرهای چندگانه در قانون اساسی مشروطه، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
15.  حائری، عبدالهادی(1381)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: انتشارات امیرکبیر.
16.  خلیلی، محسن و  عباس کشاورز شکری (1386)«اندیشه‌ی تأسیس دولت مقتدر مرکزی پس از مشروطیت (مطالعه‌ی موردی: اندیشه‌های ملک‌الشعرا بهار)»، فصلنامۀ دانش سیاسی، شماره‌ی دوم.
17. خلیلی‌خو،محمدرضا(1373)، توسعه و نوسازی ایران در دوره رضاشاه، تهران: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد شهید بهشتی.
18.  خنجی، محمد علی (1358)، رساله‌ای در بررسی تاریخ ماد و منشا نظریه دیاکونوف،تهران: انتشارات طهوری.
19.  خواجه‌نوری، ابراهیم (1358)؛ بازیگران عصر طلایی (سید‌حسن مدرس)، تهران: جاویدان.
20. دولت‌آبادی، یحیی (1387)، حیات یحیی (جلد4)، تهران: انتشارات فردوس.
21.  زرین‌کوب، عبدالحسین (1390)، روزگاران: تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران: انتشارات سخن.
22.  زیرینسکی، مایکل (1387) «الغای قرارداد کاپیتولاسیون توسط رضاشاه»، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
23.  سمیعی اصفهانی، علیرضا (1390) «شکاف‌های اجتماعی؛ مجلس ضعیف؛ دولت لویاتانی»، ضمیمه‌ی فصلنامۀ اسناد بهارستان، شماره‌ی دوم.
24. شهابی، هوشنگ و خوان لینز(1380)، نظام‌های سلطانی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: انتشارات شیرازه.
25. عامری، هوشنگ (1388)، از رضاشاه تا محمدرضا شاه: مشاهدات و خاطرات میرزا جواد خان عامری (معین‌الملک)، تهران: شرکت مطالعه و نشر کتاب پارسه.
26. عبداللهی، محمد و فیروز راد (1388) «بررسی روند تحول و موانع ساختاری توسعه سیاسی در ایران (1304 – 1382)»، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 25.
27.  غنی، سیروس (1389) ایران: برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ترجمه حسن کامشاد، تهران: انتشارات نیلوفر.
28. فوران، جان (1389)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
29. کدی، نیکی (1389) «ایران در زمان واپسین شاهان قاجار 1922 ـ 1848»، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: انتشارات مهتاب.
30. کرونین، استفانی(1385) «نوگرایی؛ تحول و دیکتاتوری در ایران؛ نظم نوین و مخالفانش (1927- 1929»، ترجمه فرشید نوروزی، فصلنامه تاریخ پژوهان، شماره 7، 168-217
31. کرونین،استفانی(1387) «رضاشاه و تناقضات نوسازی ارتش در ایران»، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمه مرتضی ثاقبفر، تهران: جامی
32.کسرایی،محمدسالار(1384)، چالش سنت و مدرنیته در ایران (از مشروطه تا 1320)، تهران: نشر مرکز.
33.  کرونین، استفانی (1387) «ملی‌گرایی ایرانی و ژاندارمری دولتی»، ایران و جنگ جهانی اول؛ میدان نبرد قدرت‌های بزرگ، تهران: انتشارات ققنوس.
34. کسرایی، محمدسالار (1384)، چالش سنت و مدرنیته در ایران از مشروطه تا 1320، تهران: نشر مرکز.
35.  کمالی، مسعود (1381) جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، تهران: مرکز بازشناسی ایران و اسلام.
36. مستوفی، عبدالله (1384) شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی- اداری دوره قاجاریه)، تهران: انتشارات زوار.
37.  مکی، حسین (1374)،تاریخ بیست ساله ی ایران، جلد سوم، تهران: انتشارات علمی.
38. ملک محمدی، حمیدرضا (1383)، مدرس و سیاستگذاری عمومی (بررسی اندیشه و عمل سیاسی شهید آیت الله سید حسن مدرس)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 04 شهریور 1393
  • تاریخ بازنگری: 28 دی 1393
  • تاریخ پذیرش: 28 دی 1393

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار